PICTURE BOOK, Una nga Publikasyon kang Balay Sugidanun Publishing.
Rugya ang detalye kadyang libro. Kitaay kita!
Tumatanggap na ng mga kontribusyong tula ang SanAg, ang jornal ng malikhaing pagsulat ng Fray Luis de Leon Creative Writing Institute ng University of San Agustin sa Lungsod Iloilo.
Nasa panglabindalawang isyu na ito ng SanAg na lalabas sa Mayo 2016. Ang SanAg12 ay espesyal na isyu para sa tula at bukas sa iba’t ibang wika sa Filipinas. Magsumite ng pitong tula na may salin sa Filipino.
Ang mga di-nalathala lamang ang maaaring isumite. Maaaring magsumite ng mga akdang nanalo sa mga patimpalak ngunit pakilagay lamang ng pangalan ng patimpalak at tiyaking walang magiging problema sa karapatan ng paglalathala sa pagitan ng SanAg at ng mga isponsor ng patimpalak.
Mag-iimbita ang SanAg ng mga editor sa iba’t ibang wika upang magsilbing referee at language editor sa mga akda. Pagdating sa editing, kinikilingan ng SanAg ang Ortograpiyang Pambansa ng Komisyon sa Wikang Filipino.
Paki-email ng mga kontribusyon kasama ang curriculum vitae sa jieteodoro@gmail.com. Ang dedlayn ay sa 15 Disyembre 2015.
Lumabas ang unang isyu ng SanAg noong 2001. Mula noon hanggang ngayon ay pinamamatnugutan ito ng premyadong manunulat at kritikong si John Iremil E. Teodoro.
Gugma Ko kag Ginamus
ni Graciel Anne Lampasa Sedavia
Ang paghigugma ko
daw pareho lang ka ginamus.
Manamit ilangkay
kapin pa kon kita imaway.
Indi ko gid matago
hay dya nagapanimahu.
Pero ikaw nanamian
hay pareho ‘ta nabatyagan.
Pero pareho kang ginamus
ang gugma ko nabuut:
indi makasungaw –
ginahuput ang kahidlaw.
White Beach, Puerto Galera
“Bangod nahadluk kita sa tanan nga nagapilas bisan pa indi tarawis
kag ang paghigugma ginahagad natun parapit, katimbang kang kuwarta
kag mayad nga lawas. Wara kita it nalipatan sa kamal-aman,
parehas nga naman-an natun nga wara it bato
nga magatabang kanatun hinali makasandad pagguwa sa mall.”
-halin sa “Pagpangilala sa Bato” sa libro nga Sa Gihapon, Palangga, ang Uran
Bulak sa Kobe |gasenjo
Bisan sa mito kang mga Griyego
ginpangayo ni Pygmalion kay Venus
nga buhiun anang estatwa para mangin asawa.
Sa sugidanun kang akun kamal-aman,
nagtigbaylo si Nagmalitong Yawa
kay Buyong Sunmasakay agud masagup
sa Kuweba kang Tarangban
si Humadapnon na nga nagtinampuhaw.
Andut abi kabuaangan
ang magsarig sa hangin
paagto kanimo
kon dya na-antà run
kang mga eksperto?
May teknolohiya kontra sa ramig
kag dara ko ang init.
Nagapatubo ang init kang tanum
kag ang tanan nga buhi
nagakaun.
Bisan pa isara lamang ako sa mga init,
kag sa mga buhi.
Sumpa bala dya kang akun pungsod?
Gamay kag watak-watak nga mga isla,
ang pagpanglugayawan pagkahangkilan,
kaaram sa pag-antà kang tubig kag hangin.
Gabii mo ang akon aga.
Sa tunga nanda, ang atun oras;
sangka lugar sa diin may balay kita:
halin sa hardin,
nagakaun kita kang prutas
kang handum kag paglaum.
Nabatyagan man natun ang bug-at kadya,
kag nakilala nga pagpalangga.
Masami, ginapatihan natun.
Kis-a, ginapabay-an ko dya
nga mag-ili-ili kanakun
sa pareho nga kasadya kag kasubù.
Kis-a, nagahani dya nga magpungko sa binit,
rayu sa gahud, rugto sa bintana nga may langit
para liwan patihan.
Kun ang langit sangka balay,
wara ako rugto it ginbilin nga bayò,
tsinelas, toothbrush.
Aragyan lamang dya paagto kanimo
kag wara it īdas kag īnás.
Naga-agto ako kanimo,
sangka pungsod,
kag bilog nga kalibutan.
Mahimo lain nga pungsod,
langit kag dagat,
ang atun balay.
Ano ang istorya kang akun lawas?
Ano ang istorya kang imo panit?
Sin-o ang makasugid kundi ang mga oras
nga gintugro kanatun kang hangin
kag nagpatubo kang atun hardin?
Ang kalayo sa punta kang pusil
nga akun ginahadlukan
para kanimo. Bisan pa kamaan ikaw
kun paano kadya maghimo kag magpatay.
Kisra, nagpanaw kita paagto sa dagat,
wara kita it kasubu nga ginpaanod.
Nakahimo run kita ka atun barko.
Naman-an ko run nga nakaistar ikaw
sa mga pungsod kang bomba kag lupok,
mga tunog nga kadya rugyan run
sa imong utok.
Gindara ikaw kang mga libro sa dyang balay
sa diin ako nagasulat kar-un kang akun libro:
ang atun istorya.
Ang akun mga adlaw rugya maramig,
kag ang mga gabii paglagaw imaw mo.
Ikaw nga nagauli kanakun para mag-igma:
Ang pagpalangga oras, kag kapus kita.
Sa dyang oras nga sangka bag-ong lugar,
pareho kita liwan nabata.
Wara kita it sikreto nga ginatago
sa atun kaugalingon kag sa isara kag isara.
Ang kahipus sangka pagpahuway.
Matuod ang ramig pero sa sagwa lang.
Matuod ang kalayo pero bilang súlò.
Matuod nga ang hangin indi makita,
pero ikaw dya kag ako
sa mga haruk kag hakus.
“When Dawn Breaks” / Bobby Wong, Jr. /http://www.postcardsfrommanila.com/
Kahit sa mito ng mga Griyego
hiningi ni Pygmalion kay Venus
na buhayin ang kanyang estatwa
para maging asawa.
Sa epiko ng aking mga ninuno,
nagsa-anyo ang diyosa bilang mandirigma:
si Nagmalitong Yawa naging Buyong Sunmasakay
upang mailigtas sa Kuweba ng Tarangban
si Humadapnon niyang naging salawahan.
Bakit kahangalan
ang magtiwala sa hangin
patungo sa’yo
kung naamo na ito
ng mga eksperto?
May teknolohiya laban sa lamig
at dala ko ang init.
Nagpapatubo ang init ng tanim
at ang lahat na buhay
kumakain.
Kahit pa isa lamang ako sa mga init,
at sa mga buhay.
Sumpa ba ito ng aking bansa?
Maliit at magkakahiwalay na mga isla,
pagiging bayani ang pakikipagsapalaran;
talino sa pag-amo ng tubig at hangin.
Gabi mo ang aking umaga.
Sa pagitan nila, ang ating oras;
isang bayan saan may bahay tayo:
mula sa hardin,
kumakain tayo ng prutas
ng pag-asa at pangarap.
Ramdam din natin ang bigat nito,
at nakilala na pag-ibig.
Madalas, pinaniniwalaan natin.
Minsan, hinayaan ko ito
na dumuyan sa akin
sa parehong tuwa’t lungkot.
Minsan, bumubulong ito na maupo sa tabi,
malayo sa ingay, doon sa bintana na may langit
para muling paniwalaan.
Kung ang langit isang bahay,
wala akong naiwan roon na damit,
tsinelas, toothbrush.
Daan lamang ito patungo sa’yo
at walang marka’t bakas.
Pumupunta ako sa’yo,
isang bansa,
at buong mundo.
Maaaring ibang bansa,
langit at dagat,
ang ating bahay.
Ano ang kuwento ng aking katawan?
Ano ang kuwento ng iyong balat?
Sino ang makapagsalaysay kundi ang mga oras
na ipinagkaloob sa atin ng hangin
at nagpayabong ng ating hardin?
Ang apoy nasa dulo ng baril
na aking pinangangambahan
para sa’yo. Kahit pa alam mo
kung paano gumamit nito’t pumatay.
Minsan, lumakad tayo patungo sa dagat,
wala tayong lungkot na pinaanod.
Nakagawa na tayo ng sariling barko.
Alam kong tumira ka sa mga bansa
na may putukan at pagsabog
at nasa utak mo na ngayon
itong mga tunog.
Dinala ka ng mga aklat sa bahay na ito
saan ako ngayon sumusulat ng sariling libro:
ang ating kuwento.
Ang aking mga araw rito malamig,
at ang mga gabi pamamasyal kasama mo.
Ikaw na umuuwi sa akin para mananghalian:
ang pag-ibig oras, at kapos tayo.
Sa oras na ito na isa ring bagong bayan,
kapwa tayo muling isinisilang.
Wala tayong lihim na itinatago
sa ating mga sarili at sa isa’t isa.
Ang katahimikan isang pamamahinga.
Totoo ang lamig ngunit nasa labas lamang.
Totoo ang apoy ngunit isang ilaw.
Totoo na hindi nakikita ang hangin,
ngunit ikaw ito at ako
sa mga yakap at halik.
Ano Kahanda ang Imo Lugar sa Terorismo?
Jonathan Davila
Kun ibutang sa ginatawag nga probability ang terorismo, duha lang ka bagay ang possible. Kun matabo ini, maduguon gid. Kun indi man madayon, ang kakulba nga maskin ano oras may matabo, magapabilin sa pinsar sang tawo.
Amo ini ang ginapaminsar ko samtang ginalantaw ko sa TV ang interbyu sang isa ka tatay nga Muslim didto sa Marawi, nga nagahibi sa kalain sang buot kag kabalaka para sa iya mga anak nga ang hitsura tanan may pagkatublas.
Maskin mapakanay pa sang aton gobyerno ang sitwasyon didto sa Marawi, ining ikaduha nga sitwasyon magapabilin tubtob buhi ang mga biktima. Kalain sini batyagon kay sa imo pagpahuway ara sa imo huna-huna ang kabalaka nga basi gulpi lang may terorista nga magasunog sa bilog nga banwa, magabungkal sang pwerta sang balay maga-utod sang ulo sang imo mga himata, ukon himuslan ang imo asawa.
Kalain man batyagon nga sa mga amo sini nga sitwasyon, indi dayon matudlo kun sin-o gid ang kaaway. Tungod wala sang uniporme ang terorismo, ang aton suspetsa nagapadugang sa aton kakulba. Sa kalaparon sang sakop sang cellphone kag internet, indi na naton mabal-an kun kanday sin-o ang mga sympathizers sang sini nga mga grupo kag kun sa diin sila nga mga banas ga-agi.
Let us not forget, nga ining mga terorista, pareho sang Maute, ang ila mga lideres, kalabanan nagtuon gid kun paano ang magtuga sang gamo. Updated man sila sa social media. Kun teknolohiya ang istoryahan, sagad sila mag-ubra sang ila kaugalingon nga armas. Wala labot sini, ang ila klase sang away may samay sang indoctrination kag personal nga dumot sa ginatawag nga orderly society.
Sa isa ka pungsod pareho sang Pilipinas, mahapos kita sudlon sang sini nga mga tawo, tungod kita mismo kaninit sang aton kabalaka sa seguridad sang aton lugar, kag ang aton kooperasyon sa aton gobyerno may upod nga pagduda sa malawig na nga panahon.
Wala sang kwestiyon sa ginatawag nga combat-ready sang aton mga military. Ang aton mga kasuldaduhan beterano sa ground fighting tungod sa aton history, napuno kita sang mga rebelyon sa tanan nga aspeto. Rebelyon nga indi matapos-tapos maskin ano nga peace talks. Pero ang terorismo lain nga klase sang gamo nga nagakinahanglan na gid sang aton sibilyan nga kooperasyon maskin ang aton pagsalig sa aton mga opisyales indi gid hugot.
Samtang ginasulat ko ini nga opinyon, didto sa Afghanistan may isa ka suicide bomber nga nagdrive sang iya salakyan sa tunga sang isa ka distrito kag ginpalupok ini, 80 ka tawo ang patay, 350 ang pilason. Ikumparar ina sa statistics didto sa Marawi.
Kun kis-a masiling ka nga, kalayo man sato kag imposible ina nga matabo diri sa amon kay peaceful man kami. Ikagat sa kahoy, hambal sang mga tigulang. Ang paborito nga target sang mga terorista, ang pinakahapos nila atakihon, ang mga lugar nga ang mga tawo wala gapasilabot sa seguridad maskin sang ila gamay nga purok.
Let us admit, nga sa kalabanan, gasala kita kun ara na.
Bilang isa ka maestro, suggestion ko nga tani, sa tanan nga mga eskwelahan, may pulis nga magalibot sa aga, udto, kag hapon. Suggestion ko man nga tani wala labot sa fire drill, earthquake drill, tsunami drill, may drill man kita kun may maatake nga mga terorista kag iban pa nga klase sang mga amok kag lain ulo.
We have to combat terrorism with information campaign and social awareness. Indi kita malipat nga as always ang pinakabaskog nga intelligence nagahalin sa mga sibilyan nga mgay pagkabalaka sa ila banwa.
Maskin diin lantawon kangilidlis sang terorismo. Pahilayo lang, ikagat sa kahoy.
“Sunflower kang Bucari”
Tanan kita nagahandum nga makita ang tawo nga gintuga kang Ginoo para kanatun. Kalabanan nga dya destiny ukon tadhana. Amo man dya ang handum ni Juana. May mga adlaw nga nagalupad ang paminsarun ni Juana ka panumdum kon san-o na ayhan makilala ang ana nga one true love. Kanami kang yuhum-yuhum ni Juana kung ana mapinsaran ang pagkaptanay kang anda alima, ang pagduktanay nanda kang andang mga pungyahun, ang andang paglantaw sa mata kang sara kag sara.
“Juan! Sunog dun ang pinirito mo! Sin-o bay karia ang mabakal kang sunog? Maan lang ah, aga kaw pa nagatanga-tanga dyan. Abi unaha anay ang mga gina ubra mo imbis nga kung anu-ano ang ga sulud sa paminsarum mo.”
“Nay, Juana, Jua-na.”
Indi dun bag-o kay Juana nga aga pa makaraan ni nanay na kay aga pa pirme natulala samtang nagaraha kang dapli nga inugbaligya nanda sa karinderya sa tubang kang balay da. Mayad man kay sa tubang kang eskwelahan ang anda nga karinderya, pirme raku ang nagabakal kapin pa kung tag-irigma. Luwas sa namit nga raha ni Juana nga sara sa mga rason nga nagabalik-balik gid ang mga kustomer kag suki, pirme ginalingaw ni Juana ang mga nagabarakal amu ria nga tama gid ka gahud ang andang puwesto kay nagalabaw gid ang kadlaw kang mga tawo.
Mga alas singko palang sa kaagahun naga-agtu si Juana sa tindahan kag mamakal kang mga rekado nga ana kinahanglanun sa mga irahaun nga mga putahe sa karinderya. Ginahungud man nana nga mag-agi pirme sa tubang kang balay kanday John Paul kay sa amo man dya nga oras naga-rigos si John Paul sa bumba sa tubang kang andang balay. Aga pa makita ni Juana ang gina-handum na nga lawas ni John Paul, puwera dun lang kung Sabado kag Dominggo. Si nanay pirme ni Juana ang nagapanindahan kung Sabado kag Dominggo kay ginatamad si Juana mag bugtaw nga tama ka aga kag wara lang man ti madangtan. Pero kung nalian gani nga madakpan ni John Paul nga ginatiid-tiid tana ni Juana samtang garigos, dayon na man sagi ka tubang sa ginatindugan ni Juana kag magpawala nga daw wara lang tana kamaan nga rugyan si Juana nagasagi ka panago. May sangka beses nga nag santuanay ang andang mga mata. Lawid ang andang mulalungay kag daw ginahigup kang karilibog nga lantaw ni John Paul ang malumanay nga tagipusuon ni Juana. Amo man ang sunod kang mata ni Juana samtang ginahimas-himas ni John Paul ang anang liug, panaug sa anang dughan, panaug sa maskulado nga busong hasta sa anang—
“Araguy!”
“Hoy! Ano oras dun dya? Abi pag panaw dun to sa tindahan. Durupi!”
Sa pagka-dimalas ni Juana. Imbis nga ang ginaasam-asam na nga laswa ang makita aga pa, ang tsinelas tana ni nanay na ang nagsugalaw kana. Pagkabalik ni Juana halin sa tinda, bira-bira dayon ka panghimus kang rarahaun kay tama gid ka saku. Wara lang kamaan ang nanay na nga amu ra pirme tulala ang anang bata samtang nagaraha hay si John Paul lang ang pirme sa sulud kang paminsarun na. Pirme na ginahulat nga mag-abot si John Paul kay suki man tana sa karinderya. Kada mag-abot gani si John Paul gina agaw na gid kay nanay na ang luwag kay gusto na nga tana gid ang ma galo para kay John Paul. Dayun man ang yuhum ni John Paul kay Juana nga amu man ang nagapapula kang pungyahun ni Juana.
Abril dun kag amo man ang pagtapos kang klase kang mga estudyante. Aga pa sa gihapon nagabugtaw si Juana para manindahan pero ginaagwanta na lamang bisan hindi na makita si John Paul nga nagarigos sa tubang kang anda nga balay. Medyo luya dun man tana mag atupag sa mga nagabakal sa karinderya kay husto sa mga traysikol drayber lamang ang naga-igma kananda kay wara dun ti klase.
Uso sa mga agi ang pag-ilis kang ngaran kapin pa kon gabi-i. Makabati kita kang “Kristof sa aga, Kristine sa gabi-i”, ukon “Carl sa aga, Carla sa gabi-i”. Pareho man ka dya ang sitwasyon ni Juana. Naga-iba ang persona ni Juana kag naga-iba man ang panurukan kang tawo kana. Kang nag umpisa ang bakasyon, medyo naghina ang benta kang karinderya nanday Juana amo ria nga nagpangita si Juana kang iba nga pamaagi nga makabulig ka pangita kang kuwarta para sa pang adlaw-adlaw nanda nga garastuson. Sara sa mga ginasudlan ni Juana ay ang Miss Gay Pageant sa anda nga barangay, kon kis-a bisan sa pihak nga mga kabarangayan gina-agtunan gid ni Juana para lang makapangita kang kuwarta kag makabulig kay nanay na.
Nag-intra si Juana sa Miss Gay sa anda nga barangay nga may pagsarig nga anang madag-an ang una nga padya. Nagbaka-baka si Juana kag gintugro na ang tanan nana nga ikasarang garing ikatlo nga padya lang ang ana nga nadag-an. Pero pagnaog na sa entablado wara ti bahid kang kapirdehan and hitsura ni Juana kay nagbulus ang hindi matago nga yuhum kang ana nakita si John Paul nga nagsugalaw kana sa anang pagpanaog.
“Guwapa-guwapa kaw ba, Juana.”
Nagtatak ang amo dya nga mga tinaga sa paminsarun na Juana. Dayon ginkaptan ni John Paul ang mga alima ni Juana. Hindi makapati si Juana nga nagatabo ang mga eksena nga ginadamgo lang nana kang san-o. Sa tubang na dun ang ginahandum na nga laki, ang laki nga sulud kang anang mga pantasya sa kagab-ihun, ang laki nga wara pag paturog kana ka paminsar, kadya sa atubangan na run. Hindi makapati si Juana sa mga nagakratabo kay bukut lang ti amo to nga gab-i natabo kundi pirme dun rugyan si John Paul nga nag suporta kay Juana kada mag-intra tana sa mga Miss Gay pageants sa iba nga kabarangayan. Hindi man mauli ni Juana ang una ng padya, kampyon man tana sa gihapon sa mga nadag-an na nga korona kada mag butwa ang bulan sa langit.
Sa sigi-sige nga imaway ni Juana kag John Paul, nag-abot man sa punto nga nangluyag si John Paul kay Juana. Siyempre, kay buhay dun dya nga handum ni Juana, wara na dun gin pabuhay kag dayon na nga ginsabat si John Paul. Kada gabi-i sanda nagalagaw-lagaw sa taramnanan nga nagakaptanay ang mga alima. May tion nga bilog ang bulan sa kalangitan kag naghuyup ang maramig nga hangin, dungan kang paghapay kang mga paray ang pagdunglay kang andang kalawasan. Kanami kang pagkupu-kupu kang darwa samtang nagalantaw sa malapad nga kalangitan nga buta kang gaigpat-igpat nga mga diamante. Si Juana nagabatang sa dughan ni John Paul kag ang alima ni John Paul nagahikap sa pungyahun ni Juana. Hindi masukol ang kalipayan nga nabatyagan ni Juana sa mga kagab-ihun ngato.
Pag-abot kang darwa ka bulan, amat-amat dun nga nabatyagan ni Juana ang pag-iba kang ugali ni John Paul. Nag-umpisa dun tana ka panigarilyo kag kis-a lamang tana nagareply sa mga text ni Juana. Pirme lamang pangayo nga pangayo kang kuwarta kay Juana nga pangsustento kang ana nga bisyo. Pirit lang nga gin agwanta ni Juana asta sa nagbalik ang daan nga ugali ni John Paul. Ginasuyo run nana si Juana, pirme run liwan sanda nagapanaw-panaw sa taramnanan, mayad dun ang relasyon nanda darwa, wara dun man pag sagi ka pangayo si John Paul.
Pagkatapos kang sangka bulan, talagsa dun lang ang pagkiritaay nanda pero gin-intindi lang ni Juana kay may klase dun si John Paul sa amo dya nga mga tiyempo. Kon suwertehun, nagakitaay sanda hasta sa tatlo ka beses kada semana, pero kalabanan sangka beses lang sa sangka semana.
Sangka adlaw aga pa nanindahan si Juana kag nag-agi ruman tana sa tubang kang balay day John Paul. Siyempre nakita na ang anang pinalangga nga nagarigos kag nami ang yuhum-yuhum kang darwa pagkitaay nanda, kinilig ruman si Juana pero nagamadali sa pagpanaw kay nali malibagan ruman ni nanay na. Pagpauli na halin sa tindahan, nakita na si John Paul nga nakaangkas sa motor pero antis pa tana makaparapit nagpanaw dun ang motor imaw si John Paul. Pagkagabi-i gin text ni Juana si John Paul kon sin-o ang imaw na kaina kang aga. Nag reply si John Paul nga klasmeyt na sa eskwelahan kag gin-abat lang tana. Pagkabasa ay dayon man nakaginhawa kamayad si Juana. Umpisa sadto wara dun nagsagi ka duda si Juana kay John Paul, hasta sa sangka adlaw samtang nagapanaw si Juana paagto sa tindahan, nakita na ang pareho nga motor nga nakita na kang una nga nag-abat kay John Paul. Naka-garahe sa tubang kang balay nanday John Paul ang motor pero nagtingala gid si Juana kang wara na nakita si John Paul nga nagarigos sa sagwa kang andang balay. Nagpadayon lang si Juana sa pagpanaw paagto sa tindahan kag gindura na lang sa paminsarun ang anang nakita. Pag-abot kang gabi-i kang pareho nga adlaw, maagto daad si Juana sa balay nanday John Paul pero nakita na ruman ang motor nga gina-angkasan pirme ni John Paul. Kang tana nagaparapit, may nag guwa nga darwa ka tawo, sara labug ang buhok kag may bahul nga dughan, ang sara si John Paul kay nakilala ni Juana ang limug. Dulum sa tubang kang balay nanday John Paul amu ria nga wara na nakilala kung sin-o ang imaw kang ana pinalangga. Nagsakay sa motor ang darwa kag nag butyog paagto sa kadudulman kag nag amat-amat dura, dungan sa pagdura kang pagsarig ni Juana kay John Paul. Pagkasunod nga adlaw, aga pa nanindahan si Juana kag ana pagid nakit-an ang motor sa sagwa kang balay nanday John Paul pero wara pagid si John Paul nagarigos sa sagwa. Nagdali-dali si Juana ka pamakal kang ana nga mga rekado kag nagbalik dayon kay tuyo na nga maabutan ang darwa antis mag-agto sa eskwelahan. Sakto-sakto gid kay pag-abot ni Juana sa tubang kang balay nanday John Paul manug guwa palang ang darwa. Naga isturyahanay ang darwa kag nahangyus tana sa ana nabatian. Ang abi nana nga babayi, agi gali, kag pareho pa sanda nga naghalin sa sulud kang balay nanday John Paul. Nangramig ang mga alima ni Juana kag naglimnan ang anang pamatyag. Ginpalumbos na lang ang darwa kag nagdali-dali himus sa andang karinderya nga daw wara lang tana ti nakit-an nga malain. Nagalumaw-lumaw ang mga mata ni Juana samtang gina-gwanta na lang ang sakit nga anang nabatyagan sa kadadalman kang anang tagipusuon.
Pagkagabi-i nagdesisyon si Juana nga prangkahun si John Paul sa anang malain nga ginbuhat. Ginsanto na gid sa pag-abot kang darwa ang anang pag-agto sa balay nanday John Paul. Pagkakita ni John Paul kana daw sa wara lang, ginlantaw na lang si Juana nga nagatindug samtang nagakudug sa kaugut. Nami pa ang yuhum-yuhum na samtang ginaagbay-agbayan na ang agi sa anang tupad nga mas nagpabukal pa kang dugo ni Juana.
“John Paul! Gin-into mo lang ako! Abi ko ako ang palangga mo, abi ko ako lang? Pero ginpaiputan mo lang ako sa ulo. Abi ko kung saku kaw sa eskwelahan ninyo amu ria nga wara kaw dun pagpakita kanakun, pero bukut gali! Wara kaw dun pagpakita kanakun kay saku kaw dun jan sa agi ngaria! Ginpasimba mo ako nga wara it bagting! Gintugro ko ang tanan nga ginpangayo mo pero kulang sa gihapon! Gintugro ko ang tagipusuon ko pero ginsipalan mo lang! Gin-gamit mo lang ako, kag ako man nga daw sa anga, nagpagamit man. Nagsala gid ako nga ginbalewala ko ang mga duda ko kanimo. Damul kaw it pungyahun para palibut-libuton mo ako sa alima mo! Tuod ang pagpalangga ko kanimo pero sipal lang dya gali para kanimo. Amo dya ang tandaan mo, tanan nga inagyan ta ikuris ko sa tubig kay amo ra ang nagakaangay sa mga parehas kanimo nga lapad mata!”
Nagdalagan pauli si Juana nga nagahiribiun pero nagkirinadlaw lang ang darwa nga daw sa wara lang ti natabo. Rugto nabugtwan si Juana nga sara lang tana sa mga koleksyon ni John Paul. Wara tana ginseryoso pareho kang pagtrato kang mga laki sa halos tanan nga mga agi. Ginkuwaratahan, ginhuthutan, gin-into, ginsipalan. Kadya lat-an dun ni Juana nga bisan ano pa ang himuon na, hindi gid tana pagpalanggaun ni John Paul. Nagpabulag-bulagan, nag-usik kang tiyempo kag kuwarta. Kadya lat-an na dun nga una lang nami ang mga laki, nami sanda kung may kinahanglan, nami sanda kung may pabor, kag nami sanda kung may plano sanda nga intuon ikaw.
Sobra tatlo ka adlaw nga nagahirbiun mag gabi-i si Juana. Sakit-sakit batunon nga nagpakita tana kang matuod nga paghigugma, pero sa sala nga tawo pa nag-agto. Pero sa pagturo kang luha ni Juana, amo man ang pag-ilig kang sakit kang buut kag tagipusuon nga ginkim-kim ni Juana. Pag-abot kang sunod nga adlaw aga pa nanidahan si Juana kag wara gid nagbalikid bisan rugyan nga nagarigos si John Paul. Pagkabalik sa karinderya ay nagdali-dali tana ka himus kang mga rarahaun sa kadya nga adlaw. Pag-abot kang tag-irigma dali-dali na nga gin-agaw ang luwag sa anang nanay, indi kay rugyan dun si John Paul, kundi tungud sa anang luyag nga pasadyahun ang mga nagaigma sa andang karinderya.
Naga-amat-amat ka balik si John Paul kay Juana pero wara dun sa paminsarun ni Juana ang balikdun pa ang natapos dun. Dara-dara dun kadya ni Juana ang pilas sa anang tagipusuon nga tanda kang anang inagyan, kag tanda para kay Juana nga hindi pag isarig ang anang tagipusuon sa kay bisan sin-o lang nga laki. Si Juana kang una nga tugro lang nga tugro, kadya ay si Juana nga risgada mag-abot sa gugma.
Wara man ginsarado ni Juana ang anang tagipusuon sa paghigugma sanglit tawo man tana nga nagabatyag kung gina-kuhit ang anang baratyagun. Pero, lat-an dun ni Juana ang dapat na nga himuon, lat-an na dun nga hindi gid magpa-into sa mga lalaki.
Mas ginpili ni Juana nga pasadyahun ang mga suki sa andang karinderya. Kon kis-a naga-agi man si John Paul sa anang paminsarun, pero indi man magbuhay kag madura, pero wara gidman kita kamaan kung bag-o dun ang sulud kang dughan nana ukon si John Paul man sa gihapon.
_____________
Si Joseph Cezar Murillo Galedo taga-Belison, Antique kag BA Literature-History major sa UP in the Visayas sa Miag-ao, Iloilo.
Timplado
Kanami kun ensakto lang ang panahon,
Kagina sang aga nga nag-init
nga nagpamala sang mga linabhan
kag kagina sang hapon nga naggal-um
kag nagbunok ang ulan, naghugas sang
mga dahon kag sekreto sang kakahuyan.
Mas manami kay ang ulan inanay,
nabaton gid sang duta ang iya handum.
Kag ang mag-iloy nga nagtabok
may tion sa pagdalagan sa pagpasilong,
si Nonoy na-agbayan man gid si Inday
sa idalum sang payong. Ang mag-amigahay
nga subong lang nagbugnuhanay,
nagsulay sang makadali, naghaksanay,
san-uhay naman makitaay.
Mas manami nga ang init pakadto sa pinakainit,
para maskin paano masaburan sang panit
ang balhas, ukon mapadugos sang balhas ang panit,
para makaginhawa man ang dughan,
pagkatapos sang sungguranay nga binulan.
Sa sini sigurado nga may magatubo nga liso,
may maga-arado, may pagasag-ahun
nga mga sapa-sapa, may pagabuhangan
nga mga punong. Ang mga nagadali
makadumdum nga magtangla sa mga panganod
kag malinong nga patihan
nga indi ang tawo ang nagapatiyog
sining kalibutan.
Tao rin ang tamawo. O may tao na isa palang tamawo. Magkaiba sila. Kahit parehong tubig ang 65-75% ng kanilang taong-katawan. Maaaring ang isa, halimbawa ang tao, ang hindi marunong lumangoy, kahit pa pareho silang taga-isla. Higit dito, tao ang tao dahil may kaluluwa. Ang tamawo, pinipili niya na magka-kaluluwa, kapalit ng pagkawala ng kapangyarihang maging invisible.
Isa siyang tamawong tubig na may kaluluwa. Ngayong tag-araw at mahal ang tubig sa siyudad, gusto niya maging invisible. Kailangan niya ng gintong bangka. Ito ang sakayan ng kanyang mga ninuno. Naglabas-masok ang mga ito sa mundo ng tao at mga diwata at maligno. Sa lupa at tubig. Ipinagtapat niya ito sa kanyang roommate. Buang, sabi sa kanya, ano’ng droga ang tinira mo? Para nga siyang tinira ng M16 – braaaatatatatat-tatat-tat. Kitang-kita niya ang katawan, isang tangkay ng lila na orkidyas. Tumatagas ang katas nito sa aspaltong kalsada. Kaharap na nga siya, ayaw pa rin paniwalaan: paano na kung isang balita na lang, o kuwento?
Iniwan niya ang roommate at ang kanyang bangkay. Isang lawa sa kalsada ang tagas ng kanyang dugo. Wala na ba siyang kaluluwa?
Sinubukan niya kung invisible na siya: kaharap ng salamin, sinuyod ng kanyang hintuturo ang natitira, at nanatili, na natatanging pisikal na palatandaan ng isang tamawo: ang kawalan ng guhit ng gulod sa gitna ng ilong, kabit sa bibig. Narito pa rin siya at naaaliw siya sa mukha. Maganda pala siyang tamawo. Kulay mais ang kanyang buhok. Kulot-kulot, hanggang mga balikat. Matangos ang kanyang ilong. Makapal ang kanyang mga kilay – natural – katulad ng kanyang mahahabang pilikmata. Galing siya sa angkan ng pinakasikat na tamawo ng Panay, si Prinsesa Olayra. Nabihag ito ng pag-ibig ng isang dayuhan. Kaya nawala, at naging alamat. Nagpapakita ito sa mga mangingisda, sakay ng kanyang gintong bapor.
Isang kuwento ng pangungulila si Prinsesa Olayra. Ayaw niya. Wala nang silbi ang pangungulila sa kanya. Nasa syudad siya at mahal ang tubig. Nagdesisyon siyang ipagpaliban ang pagiging invisible.
Muli siyang nanalamin. Hanggang naging pagkahumaling ito: mula sa salamin sa kuwarto na kanyang nirerentahan, hanggang sa salamin ng kanyang cellphone habang sakay ng dyip, hanggang sa salaming pader ng beauty salon saan siya nagtatrabaho. Ngayon lang, sa mga sandaling ito, habang pinapalambot niya ng hand cream ang mga kamay ng dalagang customer, habang dumudulas ang kanyang mga daliri sa balat ng dalaga, tanong niya: “Bisaya ‘kaw, Mam?”
“Ilongga.”
“Siling ko gid, e. Sabi ko na nga ba. Basta gwapa, Ilongga gid.”
Sampung taon na siya sa beauty parlor na ito. Palagi, kapag gwapa o gwapo ang customer, tama ang kutob niya: Bisaya. Kinukumpirma na lang ng kanilang probinsya o syudad: Bacolod, Cagayan de Oro, Cebu, Dumaguete, Iloilo.
Natuwa siya sa pagpapatotoo na ito ng customer. Napakanta siya. Ito ang awit na narinig ng isang datu sa isang epiko. Pumapalaot sa dagat ng Panay ang gintong balangay na sinasakyan ng datu. Kasama niya ang kanyang kapatid na nalikha sa isang ritwal, at mga alipin. Nasabi na sa kanya ng kanyang mga kaibigang kaluluwa ang pangalan at lugar ng kanyang katapat na dalagang mapapangasawa. Isang pakikipagtagpo ang paglalakbay na ito. Ngunit narinig niya ang awit. Tinunton ng kanyang gintong balangay ang baybayin na pinagmulan ng awit. Nakaharap ng datu ang isang diwata na katutubo ng isang kuweba. Nakita niya ang pinakamaganda at pinakabata sa kanila at na-engkanto siya! Nakipagniig siya dito sa ikapitong silid ng kuweba. Sinasabi na maging sa lahat ng diwata sa kuweba na iyon. Kaya nakalimutan ng datu ang layon. Hanggang isang araw, nahimasmasan siya at nagpaalam. Nainsulto ang mga diwata, nagalit sa kanya. Isinara nila ang pintuan ng kuweba: naging bilanggo nila ang datu.
“Mirisi nia. Maayo gani,” sabi ng dalagang customer. Buti nga sa kanya. Tumawa sila. May tinig ito na nagsasabi “hindi karaniwan na babae ang nagtuturo sa isang datu kaya kailangang gawin ng sinaunang taga-kuwento na isang daan at libong babae ito.” Ganito ang halaga ng lalamunan. Naiintindihan nila ito pareho. Magkaibigan na sila ngayon. Nagpatuloy sila sa pagsalita sa Hiligaynon. Sa lambing ng kanilang boses kumapit ang nail polish na electric pink sa mga kuko ng dalaga, sa mga kamay at paa. Bumagal ang oras sa loob ng parlor. Nangamoy ito ng batchoy. Tumaas ang init. Nagutom sila pareho, isang pangungulila. Kaya iniliko niya ang usapan nila ng dalaga sa matatamis na gawa halo ang asukal na muscovado. Tumambad sa kanya ang malawak na tubuhan ng Negros. Nakita niya rito ang kanyang bangkay, nakahandusay na tangkay ng lila na orkidyas. Sigurado siya. Siya ito, dito itinapon. At ngayon niya lang naisip: may humanap ba sa kanya? Halimbawa, ang kanyang roommate? Iniyakan ba siya?
Nalungkot siya. Ano ang kanyang numero? Tumigil siya sa pagpapahid sa mga kuko ng dalaga, huminga. Nagtatanong ang mga mata ng dalaga at nakita niya rito ang dagat. Nagpatuloy siya sa ginagawa para malangoy niya ang dagat na ito. Ngunit kinilabutan siya nang maalala na marami rin ang namamatay dito. Marami rin ang basta na lamang nawawala. Halimbawa, kinain ng pating, ng buwaya. Pinirata. Mula noon hanggang ngayon. Isa ba itong konswelo, na hindi siya nag-iisa?
Pinagmasdan niya ang dalagang customer. Nakikita niya ang mga bidang babae sa mga telenobela sa mukha nito, sa maputi at pinong balat, sa balingkinitang katawan. Hindi katulad niya na walang gulod ng kanal sa itaas ng bibig. Pinagtakhan niya kung may kaluluwa ang dalaga. Ano ang hugis nito? Mala-sea horse? Mala-yapak ng higante? Amoy rosas? Ng ilahas na orkidyas? Ng halamang gamot, halimbawa, herba buena? Naiiyak ba ang dalaga sa mga balita ng patayan? O matatakot sa kanya kapag ikukuwento niya ang nakita niyang sariling bangkay? O magagalit na may mga bangkay sa mga tubuhan ng Iloilo at Negros?
Ito ang kanyang nabigkas: “Minsan ba, Ma’am, naisip mo rin na basta na lang hindi magpakita…?”
Abala ang dalaga sa kanyang cellphone. Ngunit sinalubong siya nito ng tingin. Sinasabi ng mga mata nito na naiintindihan niya ang ibig niyang sabihin. Hindi siya buang katulad ng bansag sa kanya ng roommate. Hindi sumagot ang dalaga. Sa halip, pinakita nito ang marka ng laslas sa braso.
“Naku, Ma’am, h’wag,” nasabi niya. Lumabas ito na Tagalog, kaya mariin at pormal ang bagsak ng kanyang tono. “Hirap ng buhay pero dito pa rin ako.”
Ito ang kanyang maiksing kasaysayan: isa siyang Tamawong-Tubig na nalayo (hindi lumayo) sa malaking ilog sa isla na tahanan ng kanyang mga ninuno. Dumating isang araw ang “malaking tao” at mga kasama nito sa kanilang sityo sa gilid ng malaking ilog. Nakituloy sa kanilang matatanda. May mga dala silang tabako, alak, bigas, lumang damit, at pera. Nagkaroon ng sayawan, kantahan, kainan. Isang umaga, natuklasan na lang nila na hinahawan na ng mga ito ang kanilang malalagong bakhawan, matatandang punongkahoy at mga gamot-halaman. Pinagbawalan na rin silang magkaingin sa kanilang mga burol.
Binuwal ng kanilang chainsaw ang matandang bubog saan siya at ang kanyang pamilya nakatira. Wala na silang kapangyarihan kundi kaluluwa. Hinakot pati ang malalaking bato sa kanilang ilog, na parang nagtampo ito: bumabaw ang tubig.
Higit isang dekada ang nakalipas, sa edad na katorse, dinala siya ng kanyang kaluluwa sa bayan, sa malaking bahay ng “malaking tao.” Nakita niya rito ang ilan sa kanilang mga punongkahoy: ang apitong na kisame, ang narra na mahabang mesa, ang mga muwebles na yari sa mahogany. “Bulig-bulig,” ito ang pakiusap sa kanya ng asawa ng “malaking tao.” Tulong-tulong. Katulong.
Nakapag-aral siya hanggang hayskul. Nakapagpadala ng bigas at sardinas sa pamilya. Hanggang mabalita ang pagkasunog ng sityo. Hindi nakalikas ang kanyang pamilya. Hindi sila naligtas ng kanilang kaluluwa. Sa loob ng maraming taon, ikinahiya niya, at kinamuhian, ang pagiging tamawo. Wala itong silbi.
Wala ring silbi ang muhi at hiya. Lalo na ngayong hindi na lang gawaing bahay ang kaya niya. Kaya babalik siya sa tubig. Bago pa ito maubos at huhukay siya ng balon mula sa kanyang katawan. Ngunit hindi sa isang malaking ilog. Wala na rin ito ngayon. Isa nang mega-dam. Ang mga natitira, naging mga esplanada na noong panahon ng Espanyol. Ngayon, mga esplanade, salitang French na naiintindihan bilang salitang Ingles, na isang pasyalan lalo na pagsapit ng takipsilim.
Pupunta siya sa isang bagong isla na wala pa sa mapa ng mga turista. Sa bundok at dagat nito, doon siya muling magpaka-tamawo. Taong-tubig na mayroon pa ring kaluluwa. Berde. Aanyayahan niya ang dalagang customer. Sasakay sila ng gintong bangka. Tatawirin nila ang mga isla ng Panay, hanggang Guimaras at Negros. Pupuntahan nila ang tubuhan na pinagtapunan ng kanyang bangkay. Ililibing nila ito, isang tangkay ng lila na orkidyas, kumpleto sa ritwal ng kanilang matatanda, maging ng simbahang Katoliko. Ipagluluksa nila ang isa at libo-libong kamatayan. Halimbawa, ng mga diwata ng kuweba. Pinagbayaran ng kanilang buhay ang kalayaan ng datu. Sa dulo ng kuwento ng matatanda, nakatagpo nito ang nakatakdang mapangasawa at ikinasal sila upang maging tagapangalaga ng mundo. Wala na silang mga tamawo sa mundo ng kuwentong iyon. Masasabi ring wala na sila, bilang kuwento, sa mundo na ito. O mas tumpak: kuwento na lamang sa mundong ito, mahirap pang paniwalaan. Kaya aalagaan niya ang sarili. Tatanim siya ng bagong lila na orkidyas sa kanyang puntod. Tutubo ito at mamumukadkad, lalo na sa mga tag-araw. Mapipitas ito, mga talulot sa tubig para sa isang ritwal ng paggalang. Maririnig ang kanyang boses, ang kanyang nag-iisang lamunan, na sinasabayan ng isang daan at libong kaluluwa ng kababaihan: Narito kamiiiiiii!
Kailanman, hindi siya magiging invisible.
_______________________
Nalathala sa Philippines Graphic, 4 Agosto 2018.
Ma-download na PDF: Asenjogenevieve_Kuwento_Tamawo_2018
Bantugan sa Panulatan Kinaray-a | Poster halin sa Facebook Page
Halin ang litrato sa FB page kang Diocesan Commission on Mass Media and Social Communication – Antique
KAHIRUPAN 2019 kang mga Manunulat nga Antikenyo, Manunulat nga Kinaray-a sa Bantugan Panulatan Kinaray-a | Agosto 25, 2019 | San Pedro, San Jose, Antique |Halin sa Wala: Francis Pinggoy, Diana Lampasa, Cheska Copias, Genaro Gojo Cruz, John Iremil Teodoro, Genevieve Asenjo, Jelyn Alentajan, Jose Edison Tondares, Meg Gindap. Sa Likod Halin sa Wala: Reyson Samulde, Franz Garrion, Rommil Magdato, Kenred Alentajan, Billy June Alvarez, Danny Misajon, Julbert Paloma, Macky Torrechilla, kag Marvin Casalan. Litrato: Cor Marie Abando
Ang KAHIRUPAN BANTUGAN SA PAGSULAT SA KINARAY-A Bilang Pagpadayon, Kag ang Bukid Aliwliw & Suba kang Dao sa Akon Pensar
NAKAHIG sa binit ang aton tumandok nga mga pulong sa malawid nga istorya kang pangginahum kang mga pangayaw sa aton pungsod. Daw parehas bala ka paryente naton nga taga-bukid. Madulhog-tukad pa, subay sa suba antes makatamwa para sa habal-habal ukon traysikul pasulod sa baryo hasta pa-banwa. Sa kada agto sa inyo balay, mangalihid, rugto sa gawang sa kusina masulod. Hay mayha maglubas sa mayor nga gawang. Bisan pa, ukon ilabi na gid gani, kon may bitbit nga bulig kang saging, manok Bisaya, kamote, kag kon ano pa sa saku.
NANGIN amo kadya ang Kinaray-a. Pulong kang mga buki(taga-bukid) sa panan-awan kang mga taga-banwa kag siyudad, ang sentro kang komersyo, nga buut pa hambalon, sa diin saku ang bayluhanay kang mga produkto halin sa nagkalain-lain nga lugar. Kag man-an naton nga sa dyang pagsinarayo, bukon lang mga produkto ang nagakitaay-bayluhanay kundi mga pulong man kag kultura: pamensaron kag pagginawi. Kon amo, kon pirme ikaw sa merkado (hal. kadya ang mall), mas may pinanilagan ikaw. May pangkalibutan sa kalibutan. Te kon rayu timo kag wara pa it paramasahe, mas na-preserba mo ang imong pagka-tumandok. Hal. sa imong panghambal nga daw gabinalaybay kag gahurubaton. Sa mga saut kag kanta kag duro nga istorya kang kamal-aman kag ginahutik kanimo kang palibot. Sa pag-abot kang panahon nga naka-biyahe ikaw sa bahul nga banwa hasta sa syudad, amo dya kang nasapwan mo ang kaugalingon nga buki. Kag namayha ikaw sa imong kaugalingon kag ginhalinan: sa taramnan, sa suba, sa mga bagay nga naangut sa lupa – sa paghambal sa Kinaray-a.
ISARA lang dya sa aton trauma. Tuod dya para sa tanan nga tumandok nga pulong (mother tongue) sa Filipinas kag sa mga rehiyon sa bilog nga kalibutan nga ginkolonisa kang mga Espanyol, British, French, Dutch, kag Amerikano. Pero buhi ang tinaga. Kon amo, nagabag-o. Sa padayon nga pagkiritaay-samo kang mga grupo kang tawo bangod sa kolonisasyon-rebolusyon hasta sa pagbalay kang mga moderno kag hilway (kuno) nga mga nasyon pagkatapos kang Ikarwa nga Giyera Pangkalibutan (WWII) – post 1945 – dungan sa pag-ugwad kang siyensya kag teknolohiya, nangin madali kag madasig ang pagbayluhanay. Nabun-ag ang duro nga bag-o nga mga pulong; hybrid – daw kambang nga kanding: ang American English abi nga natun-an naton kag ang mga bata na kadya parehas ka aton Filipino English hasta sa Taglish; ang Singlish kang Singapore halin sa British English, kag ang Creole nga kambang nga French ukon kang iba pa nga pulong sa Europa nga nangin pulong kang mga itum nga tawo nga nangin uripon nanda, ilabi na sa Caribbean.
BANGOD rugya, kag sa indi mapunggan nga padayon nga pagkiritaay-bungguanay kang mga kultura, wara run it puraw nga pulong (Sa Ingles, may World Englishes run. Indi ikaw maghinambog nga sagad ikaw rugya mag-Ingles hay posible gid nga pag-agto mo sa New York City ukon sa Tokyo ukon sa Paris, indi man kamo lagi mag-intindihanay.). Luwas lang – siguro – sa mga tumandok nga komunidad nga rugto sa putok-putukan ka mga bukid. Amo nga kon kauna buki sanda, abaw kadya, duro ang gusto mag-agto para makita sanda, matun-an, mahimuan ka dokumentaryo-pelikula — mapakilala sa mas malapad nga kalibutan ukon makuwartahan. Parehas lang man dya sa kaso kang mga lusong kag hal-o, baul – sa mga bagay kag butang nga kinauna – nga kadya mahal run kag ginabansagan nga vintage, heritage, heirloom. Hay, galaway ako mamensar kang ginataan nga igi sa gabi.
[Rugya ang linagpang nga manok Bisaya nga ginraha-pakita kanamon ni Dondon Alera.]
PERO hay buhay run may radyo. Kag paano mo mapunggan ang mga bata sa pagdulhog pa-banwa-pa-syudad? Labaw sa tanan, kon gin-agaw kauna kang mga prayle ang mga lupa kag suba kang tumandok, hasta man kadya kang mga “developer” nga gobyerno pa mismo ang nagatigayon. Amo nga ginapahalin sanda. Ginapatay. Militarisasyon para masudlan kang mga negosyo nga foreign-funded. Bakwit ang imahen kang duro nga mga tumandok kanatun. Te, kon wara run ikaw sa imong lupa kag kasiringan, ano pa ang imong pangkalibutan? Makasug-alaw ikaw kang mga bag-o nga tinaga. Matuon kang bag-o nga pulong para sa imong kabuhi. Sa panahon kag padayon nga pakigsimpon, ang pagkalipat. Ilabi na kon hina imong buut kag traumatic ang imong mga inagihan angot sa pulong, sa imong etnisidad kag identidad.
AMO nga ang pagsulat sa Kinaray-a sangka pagbulong kang aton kaugalingon sa mga paghikay kag pagpauripon nga aton ginaagyan, indi lamang sa mga pangayaw kundi sa mga pareho mismo naton nga Filipino.
NASUG-ALAW ko si David Grossman, manunulat nga Israeli. Hebrew anang tumandok nga pulong. Sa dyang pulong tana gasulat. Nalubad sa Ingles ang anang nobela amo nga nabasa ko bilang The Book of Intimate Grammar(1991). Ang anang bida nga tin-edyer, si Aron Kleinfeld, lider sa andang barkada sa imol nga bahin kang Jerusalem diin duro man nagtiriripon nga mga bakwit halin sa Eastern Europe bangod sa giyera kag pagkabaw-ing ka andang lupa. Bakwit halin sa Poland anang tatay. Rugya sa Jerusalem, nagaaway man ang Israel kag Palestine. Ang pagkaguba sa bilog nga palibot ni Aron. Kag si Aron, kon sa aton pa, pitlaun kag arikutoy nga bata. Ano nga kasakit ang mabuhi bilang si Aron Kleinfeld! Amo nga naghimo tana ka kaugalingon nga kaluwasan. Kag dya, wara it iba, kundi sa pulong. Kada adlaw, nagatipon tana ka mga tinaga nga Hebrew. Naghimo tana ka “hospital of sick words”. Ang pagdumdom rugya bilang pagbulong kadyang mga Hebrew nga tinaga mismo, nga nagakadura run bangod sa globalisasyon kag patarasak nga paggamit rugya kang mass media. Sa amo nga paagi, ginapaayad na man anang kaugalingon: nalibon tana sa dyang kalibutan, nga masubu man, nangin darangpan na sa magamo kag mapintas nga palibot.
“PAGBULALO,” hambal ni Nay Thelma, 62, kang Bari, Sibalom. Amo dya ang Kinaray-a sa glazing ukon pagpahining kang nadihon nga kalan, koron, misetera, ukon ano pa man nga na-pagba: ang pagraha kang naporma nga lupa sa sulod kang isara kag tunga sa oras.
Ang mga alima ni Nay Thelma nga nagaporma kang hanunuo nga lupa. Litrato ni Pangga Gen
“ALIPARUK,” hambal ni Ed, sa galupad nga pisik kang kalayo. Si Ed amo si Jose Edison Tondares, sagad nga manunulat naton sa Kinaray-a kag nagapamuno kadya kang Research, Planning & Development Office kang Saint Anthony’s College (SAC). Sa kasiringan kami kang hirimuan kang binangon sa Brgy. Odiongan, una nga baryo kang Sibalom halin sa San Jose. Panday puthaw tawag pa rugya ni Ed. Si Manong Barnie Emanel ang manug-binangon nga nagpakita kanamon kang proseso sa kon paano ginabaylo kang kalayo kag pagpukpok kang maso ang mga napurot nga tingga, metal, salsalon, para mangin lantip, karit, kutsiyo, talibong, kag duro pa.
Ang mga binangon kag karit kang Odiongan, Sibalom |Litrato ni Pangga Gen
DARWA dya sa mga aktibidad kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a, kahirupan (fellowship) kang mga manunulat sa Kinaray-a para sa pagpadayon pagsulat. Sa pagbisita sa parehas kadya nga mga lugar diin padayon ginabuhi ang aton tumandok nga kinaiya sa parangabuhian (gabalik kadya, kag ginatawag nanda nga artisan/artisanal nga buut hambalon, himo sa/kang mga alima parehas kang pagburda, panahi, tubok, kag mahal dya sa mga shop nga gabaligya), nakasulod kami sa tabungos ka amon utok ka bag-o nga mga tinaga. Parehas kay Aron Kleinfeld, mahuptan namon sa amon panulatan. Sa pagbasa ninyo, mapasa sa mga sunod nga henerasyon.
MADINALAG-UN nga nahiwat ang Bantugan sa pagbuligay kang SAC, Dept. of Literature, College of Liberal Arts kang De La Salle University sa Manila, University of Antique (UA), Balay Sugidanun kag Kasingkasing Press katung Agosto 23-25, 2019 sa St. John Mary Vianney Pastoral Center sa Brgy. San Pedro, San Jose. Sa likod dya kang St. Peter’s Seminary kag ginadumara kang Orantes Sisters of the Assumption. Gabunuk ang uran sa samtang nagapamati sa mga lektyur sa pagsulat kang binalaybay, sugidanun, panaysayon (essay) kag sugidanun pangbata ang mga kahirup, ukon nagabayluhanay kang pagbasa kang nasumite nanda nga mga obra para dugang mapanami. Baidan ang Bantugan. Libre dya. Hasta sa namanit nga pagkaon halin aga hasta gabii. Amo man ang mga libro.
SALAMAT sa akon mga kaimaw. Kilalahon naton ang aton mga sagad kag maalwan nga manunulat sa Kinaray-a: John Iremil Teodoro, Jose Edison Tondares, Jelyn Alentajan. Amo man ang mga kahirup nga sanday Kendred Alentajan, Billy June Alvares, Marvin Casalan, Jubelea Cheska Copias, Franz Garrion, Meg Ann Gindap, Joery Hermoso, Diana Rose Lampasa, Rommil Magdato, Danny Misajon, Julbert Paloma, Mary Francis Pinggoy, James Rubino, Jr., Reyson Samulde, kag Macky Torrechilla. Nangin guest panelist kag lecturer ang bantog nga manunulat sa Filipino kang sugidanun pangbata kag manunudlo sa DLSU nga si Genaro Gojo Cruz.
MAY giya run kita sa pagsulat sa Kinaray-a. Dya ang Taramdan sa Lantipulong Kinaray-a kang SAC. Para sa dugang nga kaaram, sarang man mabisita ang pahina sa Facebook nga Ang Kalibutan Karay-a.
ANG kahirupan ginhiwat bilang pagpreparar sa mga bag-o nga henerasyon kang manunulat sa Ikarwa nga Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. Bukas run dyang paindis-indis sa pagsulat kag ginahulat namon kamo.
RUGTO, rugya, sa hardin sa museo kang atun handumanan, handurawan, handum, ang hapulas kang mga tinaga parehas kang “palangga ko ikaw”. Amo man, kag bisan pa ang paghibi bangod daw nagbaliskad ang atay sa presyo kang paray kadya, kag ang uyug kang mga abaga indi lamang sa kasubu kundi ugut —- sa Kinaray-a labi mapautwas ang mga butang nga nagapabilin matuod kag marahalon kanaton.
SA BALAY namon sa bukid kang Dao, tupad gid namon ang Bukid Aliwliw. Galusut ang akun panuruk sa bintana, kamang sa taramnanan hasta magsaka sa atup ka mga balay nga gaurulhot sa banglid pasaka hasta sa nabilin gatindog nga radar sa Aliwliw. Duro ang istorya katung nagasindaraga ako parte rugya. Surulaton ko pa dya.
Ang ralantawun sa atubang ka amon balay kang tag-irinit. Sa rayu, ang Bukid Aliwliw. Litrato ni Pangga Gen
KAG ang Suba kang Dao tana bay? Ano nga mga istorya ang ginahuptan kadya?
Sakaun ko ang Bukid Aliwliw kag subayon ang Suba kang Dao, kaimaw kamo sa pensar kag dughan.
Sa gihapon,
Pangga Gen
Bukon dya istorya para sa mga bata
bisan pa nabatian ka mga gamay nga hinablos
dyang istorya sa piyesta kang Dao:
“Indi run namon makita si Tatay pagkatapos kang misa,”
balita ka libayon.
Nagkitaay kami nga magburugto sa Facebook.
Nagauran sa Manila, nagainit sa Hague
kag ginasagap nanda si Tatay sa Antique
sa kakulba kag paglaum
nga nagsulod sa mga balay sa banwa,
nagkaun ka mga handa, nag-inom hasta
makalab-ot sa mga istorya parehas kang 8/kilo
nga presyo kang paray kadya, kag sa Negros
ginapatay ang mga mangunguma.
Mahimo nawali dya kang pari sa misa.
Mahimo man wara. Bisan pa, bukon lang dya mga istorya.
“Nadumduman na gali anang karbaw nga barangut,”
sunod nga balita kang libayon, kag daw nakauli lang man
kami tanan sa balay sa pagkahamtang nga rugto gali
sa taramnan si Tatay. Napanan-awan namon pati ang karbaw,
ang kanding sa banglid sa unahan, kag sa di-marayu, ang baka.
Sa likod-balay, ang baboy, kag ang mga manok nga galagaw-lagaw.
Wara run namon napamangkot kon ano anang ginsakyan pauli.
Ang importante, rugto run tana.
Sa edad nga 73, rilipaton dun si Tatay, kag nadumduman na
anang karbaw nga barangot nga ginlipatan na ang simbahan,
ang munisipyo, ang plaza, ang punsyon,
pati sanday Nanay.
Gusto ko patihan nga pag-ulikid ang pagdumdom,
amo man ang paglipat
kag rugto sa baryo, sa taramnan sa anang lupa,
sa anang karbaw, may mangunguma nga amon Tatay:
hilway sa pareho nga padya kag sumpa kang panahon.
[Tatlo ka Sabat sa “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran” ni Genevieve L. Asenjo]
Paano bay ayhan ang mga luha,
kun matabunan lamang run kang baha?
Nalunod run ang akun nga dughan,
kay tanan gali puro lang man kabutigan.
Ang pinuksi nga bulak nagkarapuspus run,
kaimaw kang imo mga pangako kanakun,
bisan anuhon pa kabunyag ang d’yang baratyagun,
nalaya run ang gamot nga imo gintanum.
Mabatian rugya ang pagbasa kang “Sa Gihapon, Palangga, ang Uran.”
___________________
Si Jessie M. Valenzuela taga-Bugasong, Antique nga kadya gauli sa Sibalom, Antique. Nagtapos kang Bachelor of Science in Business Administration (Marketing) sa UP in the Visayas, Iloilo City kag kadya sangka home-based Virtual Executive Manager sa sangka pribado nga e-commerce business company. Mahilig tana magsulat, magkanta, magtudlo, amo man ang magpanilag sa mga nagakaratabo sa palibot.
Nakalugar ang pag-iisip tungkol sa 15 sanaysay dito sa papel ng kaalaman, ang produksyon nito, ang limitasyon at gahum ng mga indibidwal, komunidad, at institusyon na umaakda sa diskurso ng ating pagiging Filipino sa panahon ng prekaridad o mga anomalya ng rehiyonal, nasyonal, internasyonal, global. Isa itong pampanitikang imbestigasyon na kumikilala sa multilingwal at multikultural na katutubo at kolonyal na kasaysayan ng ating arkipelago, saan pagdududa ang artikulasyon sa sintesis at analisis ng kanluraning impluwensya at paglalapat ng mga teorya ng mga naunang iskolar, halimbawa, sa mga tinuturing na “pambansa.” Ang bansa mismo. Lagpas na si Barrios sa binary ng rehiyon/bansa. Hindi rin siya parochial. Narito ang panitikang Bikol, Ilokano, Pampango, Waray, Sebuwano, Tagalog — maliban sa Akeanon, Hiligaynon, at Kinaray-a ng Panay. Walang pag-gloss over sa partikularidad ng vernacular at rehiyon; sa katunayan, gumigiit na “hindi makaliligtas ang bansa sa diskurso ng vernacular.” Sa ganitong pagtatanghal at pagtataya, sinusulong ni Barrios ang diskurso sa/ng lahi, uri, kasarian: isang pagsasali-sanib sa marami pang tinig lagpas sa nama-mapa at napapa-ngalanan.
