Big Books kang Dao Central School.

Ginpakita ang mga nahimo nga Big Books kang Dao Central School, pilot area kang Mother Tongue sa Kinaray-a, sa pagpanguna ni Ma’am Cecilia Villodres. Pira sa mga feedback nanda sa inagihan ukon concern sa pagtudlo kang Mother Tongue amo ang mga masunod: 1) pag-spell sa Kinaray-a, parehas sa pagpili kon “u” ukon “o,” hal: tanum ukon tanom? 2) pag-isip, hal: napulo kag isara ukon onse? 3) pagtudlo kang alpabeto, hal: kang F, X, C, kag iba pa.

Naistoryahan ang “pagbaybay ayon sa bigkas” ukon suno sa tunog sa Kinaray-a pero hay may mga eksepsyon parehas kang mga nakaandan dun kag isara sa mga komonalidad natun sa iba pa nga mga lengguwahe sa pungsod parehas kang “lupa.” “Lupa” gid kag bukon “lopa.” Sa pag-isip, pwede nga itudlo pareho: napulo kag isara kag onse; nga maman-an kang bata nga pareho lang dya kag pwede isa-konteksto, hal., ang onse, dose, trese bilang halin sa lengguwahe nga Espanyol sa kasaysayan kang kolonisasyon natun sa Espanya. Sa pagtudlo kang alpabeto, imitlang man dya, ihambal, itudlo suno sa tunog sa Ingles, bangud naabay ruman dya sa alpabeto sa Filipino.

Si Ma’am Cecilia Villodres, ga-presenta ka Big Books.

Nakita ang pagkakinahanglan sa paghanas sa pagsulat mismo kang istorya.

Duro man ang naghambal nga kulang ang mga materyales sa pagtudlo. Amo nga ginpa-ambit ang proyekto nga Cultural Icons ukon Sagisag Kultura ng Filipinas kang Filipinas Institute of Translation, Inc. nga ginpondohan kang National Commission for Culture & the Arts (NCCA). Ginalauman nga makaumpisa himo ang mga manunudlo kang mga materyales pangtudlo halin sa mga cultural icon kang banwa kag probinsya, hal., nahanungod sa Dao kag kay Tobias Fornier.

Sa kabilugan, positibo ang komento kang mga manunudlo sa pagka-epektibo kang Mother Tongue. Naobserbaran nga mas aktibo gid man ang mga bata.

Nagtapos ang programa sa pagtugro kang pira ka tips sa pagsulat kag sa pagbasa kang pira ka sinulatan sa Kinaray-a ni Gen Asenjo sa paglaum nga makatugro inspirasyon sa padayon nga pagsulat kag pagtudlo sa Kinaray-a kag sa pagpabaskog kang suporta sa Mother Tongue.

NI GIL S. MONTINOLA

Si Gil S. Montinola sangka maestro sa Mina, Iloilo nga nagasulat kang mga matimgas nga binalaybay, sugidanun, kag sugidanun-pambata. Isara tana sa atun mga napilian para mangin tagdaug sa Padya Kinaray-a 2011 kag 2012.

Unang-una, isang mayad-ayad na umaga sa inyong lahat. Taboan, sa Hiligaynon tabo (1), na ang ibig sabihin ay magkita o to meet. Taboan. Dito ngayon sa Dumaguete ang ating Taboan.

Hindi talaga maikakaila na sa kasalukuyang panahon maraming nagsusulputang iba’t ibang pagbabago’t inobasyon, lalung-lalo na kung teknolohiya ang pag-uusapan. Ang paglabasan ng samu’t saring gadgets, hanggang sa hindi mo na alam kung ano ang ano sa ano o ang alin sa alin. Digital world, ‘ika nga. Kahit sa pagsusulat at paglilimbag, digital na rin. Papindot-pindot na lang. Kagaya ngayon, ganito na ang nangyayari:

Noon, kung hirap magbasa sa sobrang liit ng font. Ngayon, font style na ang pinoproblema. Kung Arial ba o Comic Sans ang bagay sa binabasa, o Wingdings para mas bongga?

Noon kampanerang kuba ang drama sa dami ng aklat na bitbit. Ngayon, pa-sway-sway na lang sa paglakad bitbit ang gadget at pakiusap maging alerto baka pagsisisihan. Tandaan: kung mabilis ang mga daliri sa pindotan, mas mabilis ang kamay at paa ng mga snatcher na nag-aabang.

Sa pagkukuwento ngayon, maraming outlet ang makikinig sa drama at tatanggapin ang lahat ng mga hinaing sa mundo sa pugkukuwento, pagtutula o kahit ano pang genre ang maaaring itawag mo dito. Katulad na lamang sa Blogspot, WordPress, Tumblr at iba pang mga anek anek sa internet. Karamihan sa atin ngayon ay may access na sa internet. Email. Social networking sites. Lahat na ay may Facebook. Ang makapangyarihang Facebook. Kung malungkot, sandal sa Facebook. Kung masaya, tawa sa Facebook. Kung sa pagkain naman, nauna pa ang Instagram sa pagtikim nito. Kahit na ang pinakasimpleng pagtalon ay i-pi-pi-Facebook o Twitter. Alam ko hindi mo ito ginagawa. Pinapakita lang nito kung gaano kalapad ang sinasakop na oras ng internet sa buhay natin. Pero bukod sa pinapadali ang komunikasyon, sa tulong na rin ng internet, napalapad at masasabi kong nadagdagan pa ang sigla ng aming Panitikan sa Kanlurang Bisayas.

Isa sa mga sumabay sa ganitong pagbabago ay si Dr. Genevieve Asenjo (2), tubong Antique, may-akda ng Lumbay ng Dila, Komposo ni Dandansoy at marami pa. Siya ang tagadumala(tagapamuno) ng balaysugidanun.com. Sinimulan niya ito noong Nobyembre 30, 2010. Sa dalawang taong pamamayagpag ng Balay Sugidanun sa internet ay mahigit-kumulang na sa 150, 000 ang hits and still counting. Sa website na ito mababasa ang mga sugidanun, binalaybay kag panaysayon na lahat ay nakasulat sa Kinaray-a at ang mga ito ay karamihan galing sa mga manunulat na sumasali sa taunang patimpalak na Padya Kinaray-a na bukas naman sa lahat ng mga Karay-a na tulad ko. Dahil sa online ito, worldwide na rin ang access kaya sumasali na rin sa patimpalak ang mga kapamilya, kapuso, kabarkada, at kapatid nating nangibang bansa.

Ngayong Mother Tongue-Based Multilingual Education o MTB-MLE na ang sinusunod na curriculum ng DepEd sa K+12. Bukod sa subject na Mother Tongue, wikang bernakular o kinalkahang wika rin ang ginagamit bilang medium of instruction sa mga subject na Math, Araling Panlipunan at MAPEH sa Grade 1. Malaking tulong ang Balay Sugidanun sa mga guro. Dahil sa biglaang pagbabagong ito, nagbigay na rin ang Balay Sugidanun ng libreng konsultasyon at pagsanay sa mga guro ng Distrito ng Tobias Fornier sa Antique para sa MTB-MLE sa Kinaray-a. At ngayong 2013 ang Padya Kinaray-a ng Balay Sugidanun ay nagbago at nagpokus sa Sugidanun-Pambata(Kuwentong Pambata) dahil ito sa Mother Tongue sa K+12 na kurikulum ng DepEd. At plano ng Balay Sugidanun na sa darating 2015 ay makapublish ng anthology at children’s book sa padayon lang nga pagsuporta.

Tuo hasta Wala: Jayson Eduria Parba (Cagayan de Oro), Gil S. Montinola (ILoilo), Rowena Rose Lee (Davao), TABOAN 2013, Dumaguete City.

Nanriyan din si Peter Solis Nery (4), writer, poet, performance artist, filmmaker, nurse at Palanca Hall of Fame Awardee. Itinatag niya ang The Peter Solis Nery Foundation5 noong November 5, 2012. Sabi niya, alam ko kung gaano kahirap ang mga manunulat at mga alagad ng sining sa Pilipinas kaya ko itinatag ang The Peter Solis Nery Foundation for Hiligaynon Literature and the Arts na naglalayong magbigay ng tulong, kalinga at pag-alalay sa kanila…. Sa unang sandaang araw ng Foundation, dalawang libro sa panitikang Hiligaynon ang nailathala sa tulong nito: isang koleksyon ng mga tula at isang kalipunan ng mga maikling kwento. Naglunsad din ang Foundation ng isang patimpalak sa pagsulat ng maikling kwento sa Hiligaynon para sa 2013….6 Malaking tulong ito sa pagpapalawak at pagpapasigla ng panitikang Hiligaynon. Ngayon, sa tulong na rin nga mga networking site nakakukuha kaming mga Ilonggo ng mga update tungkol sa foundation at sa mga patimpalak nito. Mabibisita siya sa petersolisnery.com at puwede ring mabili ang kanyang mga aklat sa amazon.com.

Siguradong mag-i-enjoy ka rin sa mga poetry video ni Marcel Milliam(Palanca winner) aka Luis Batchoy(7) na makikita sa internet. Sabi niya, sa panahon ngayon masyado nang biswal ang mga tao. Wala na silang panahon at pakialam sa pagbabasa ng teksto kaya dapat makipagsabayan ang makata sa hamon at humanap ng paraan upang mapanatiling buhay at makabuluhan ang panunula.

Hindi rin pahuhuli ang Aklanon na si Melchor Cichon(8) sa pagpapalawak ng Panitikang Akeanon. Mababasa na rin sa kanyang blogsite ang buong aklat ng Matimgas nga Paeanoblion, Anthology of Poems Written by Aklanons Edited by Melchor F. Cichon, 2011 sa aklanonlitarchive.blogspot.com. Sa blog na ‘Dawn To Dawn’ (9) mababasa ang koleksiyon ni Melchor F. Cichon na Haiku, Luwa, at marami pa. Bisitahin lang ang anahawleaf.blogspot.com

Sabi nga ni John Barrios, isa sa mga tagapagtatag ng Akeanon Literary Circle (ALC) grupo ng mga Akeanong manunulat, tulad ng pagbabago ng kahulugan ng Panitikan ayon na rin sa pagbabago ng panahon, nagbabago rin ang midyum ng produksyon ng panitikan. Ang pagkakaroon ng teknolohiya at oportunidad na hindi na kailangang dumaan sa nakasanayang proseso ng publikasyon ay isang bukas na larangan para subukan ng mga manunulat. Ang print ay unti-unti nang natatabunan ng digital na texto ng panitikan at marahil ang mas mabagal nitong proseso at istriktong kapamaraanan ay magbibigay-daan rin sa pagkakaroon ng mabilis at maluwag na pananaw ng mga tao sa panitikan (10).

Tulad ko na walang pormal na pinag-aralan sa pagsusulat at sa mga palihan lang talaga kumukuha ng mga kaalaman na maaari kong idagdag sa pagpapabuti ng aking mga Binalaybay at Sugilanon at dahil baguhan pa lang ako sa larangan ng pagsusulat, naging daan ang internet para makahanap at makabasa ako ng mga akda ng mga manunulat lalung-lalo na ng mga taga-Kanlurang Bisayas.

Nandito tayo ngayon sa Taboan para magtabo at mag-isa ang ating mga hunahuna(isipan) nang matib-ong(mapalago) ang mayamang kultura at literatura ng Pilipinas; suportahan ang mga manunulat ng ating bansa; at nandito rin tayo ngayon para mag-isa ang ating handom(pangarap) na mapalago ang sakop ng kamalayan ng bawat manunulat sa ating mga sarili.

Duro gid nga salamat sa pagpamati(Maraming salamat sa pakikinig).

Mga Tala
1. Tabo, http://www.bohol.ph/kved.php?sw=tabo&where=hw
2. Genevieve Asenjo, http://balaysugidanun.com/about/
3. John Iremil Teodoro, http://jieteodoro.blogspot.com/p/mga-libro-ni-jie-teodoro.html
4. Peter Solis Nery, http://petersolisnery.com/
5. The Peter Solis Nery Foundation for Hiligaynon Literature and the Arts, http://www.facebook.com/ThePeterSolisNeryFoundation?ref=ts&fref=ts
6. Peter Solis Nery interbyu ni Noel De Leon, 2013
7. Marcel Milliam aka Luis Batchoy, http://batchoyboi.blogspot.com/
8. Melchor Cichon, http://aklanonlitarchive.blogspot.com/2010/12/matimgas-nga-paeanoblion-final-na.html
9. Dawn To Dawn, http://anahawleaf.blogspot.com/

10. John Barrios interbyu ni Noel De Leon, 2013

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Ang paghambal atun ginahimo sa pagbugtaw kag kis-a pati pa sa pagturog kon kita ginadaman. Magluwas sa mga tinaga nga nagapatigayon kang atun adlaw-adlaw nga pagsinarayo, kaduro ka sahi kang paghambal: angga, bais, buyayaw, dayaw, pahug, laygay, libak, odot, pakitluoy, panabi-tabi, sumpa, kag iban pa. Tanan ria atun siguro naagyan bilang manughambal ukon ginhambalan. Sa kaduro nga klase ka paghambal pero ang pagpamulong-pulong ukon paghambal sa atubang kang duro nga tagparamati mabudlay nga himuon. Ang iban nahanas sa on-the-spot nga pamulong-pulong, wara’t ginabasa kundi ginapautwas gid lang ang halin sa anda’ng baratyagun. May pamulong-pulong nga ginahandaan gid, ginapatawhayan ka sulat ukon ginasaulo antes mag-agto sa tunga. May dyan man nga nagabasa lang ukon nagadara ka note cards kag kodigo. Halin kang atun pag-umpisa ka eskwela, gintudluan kag ginhanas kita sa pagtindug kag pag-recite ukon paghambal sa tunga.

Artwork ka Tagsulat.

May maestra kami sa elementarya nga mestisa kag gwapa nga madre, si Mother L nga daw Nazi kumander sa pagdisiplina. Andam kaw kon magmudlo ang medyo asul na nga mata kag magturuk kanimo. Kon ano man ang imo ginahimo nga malain, untat kaw dayon. Sa klase nga Reading, ang amun libro may drawing ka mga bata, si Nena, Manuel, Baby kag may ayam pa. May panahon kami para sa “silent reading” ukon pagbasa nga wara gatikab ang baba kundi mata lang ang nagaagi sa mga tinaga nga daw plaslayt. May mga nabudlayan gid sa silent reading kag mahuni, matikab gid ang baba kag magkutib-kutib. Indi ria pwede kay Mother L bangud may panahon man para sa oral reading. Sa oral reading, kon tuksuon gani, dapat magtindug ka tadlung, kaput ka libro sa tuo nga alima kag magbasa sa matunog kag klaro nga limug.

Nauso kato ang siripalun nga pusil-pusil nga may bala nga papel nga pulbura. Ang pusil-pusil sarang mo gid mapitik ang gatilyo kag nagalupok ka baskug. Kato nga adlaw, aga pa may nadakpan si Mother L nga nagdara ka pusil-pusil sa eskwelahan. Wara run ako kadumdum kon ginsipalan ka estudyante sa klase pero ang pusil-pusil dara ni Mother L sa amun Reading class kag ginbutang sa ibabaw ka lamisa. Ay sus, ano man nga ang gintukso sa pagbasa amo ang pinakahipus kag pinakahuruyaun sa tanan. Nagtindug ang amun classmate nga bayi kag nag-umpisa ka basa ugaring magluwas nga nagaunta-unta, mahinay gid ang limug. Louder, kuon ni Mother L kisra. Louder, tunog run limug ni Mother L sa ikarwa pero indi man kami gihapon makabati sa likod. Kag NAGLUPOK! Nangusyan kami tanan. Mahipus ang kwarto. Wara’t nagahulag magluwas sa aso ka pulbura nga nagatuok paibabaw kag nagapanimaho.

Nagpaathag ni Mother L: kon pahambalun gani kamo sa tunga, dapat mas tunog pa sa lupok ka pusil-pusil ang inyo limug agud mabatian ka tanan kag may pulos ang hambal. Kon sa kadya siguro nga panahon, gin-suspend ukon ginpasakaan run ka kaso basi si Mother L pero ang mensahe nakaabot gid – signed, sealed, delivered kon sa kanta pa. Salamat sa mga madre kag mga maestra, nangin mayad kami sa pagbasa kag naka-eksperyensya kami ka pagtindog kag paghambal sa kinaraku.

Pag-abot ko sa high school, kaduro ka mga burohatun nga naghanas pa gid kanakun kag nagtugru kang kabaskug ka buut sa paghambal sa tunga. Napilian ako bilang contestant sa Oratorical Contest siguro mga tatlo ka beses. Ang akun harambalun ukon piyesa nasulat run. Saulohon ko run lang kag praktisan. Pira gawa ka baso nga tahu akun kato nalab-ok para magsulhay ang nagakatul ko nga tutunlan kada tapos ka praktis. Nakalab-ot ako sa provincial level kag wara man magdaug kang panguna nga premyo pero duro gid ang akun natun-an kag napanilagan. Tungud siguro sa akun eksperyensya sa oration amo nga pag-abot kang ikaapat nga tuig sa high school, napilian ako bilang corps commander sa Citizen’s Army Training. Ako siguro ang pinakauna nga bayi nga nangin corps commander sa high school ko nga ‘to. Mabudlay ang map reading, ang pagmartsa sa init kag ang pagpraktis ka singgit kang mga commands. Ang ginahandum gid lang kato ka amun Commandant amo nga makasulud kami sa “magic 5” rating kang parade and review sa bilog nga probinsya. Wara run ako kato gainum ka tahu hay ginausap ko run ang luy-a kada tapos ka liwat-liwat nga praktis para sa parade and review. Bukut man malain kang nagpang-apat kami nga lugar.

Sa kolehiyo, ang paghambal sa tunga akun liwan naagyan sa Speech class. Kinahanglan mapasaran dya nga klase agud maka-graduate. Manami ang maestra nga akun ginpili. Sa amun final oral exams, ginpagustohan na kami pili kang amun piyesa. Laban sa klase nagpili ka “Desiderata” kag “To be or not to be…” ni Shakespeare sa Hamlet. Nami gid man mga piyesa pero natak-an takun hay harus pararehas run lang ang tanan. May poster ako kato nga nakita kag nanamian gid nga nagapabutyag kon ano ang gugma. Ginhambal ko sa propesora nga amo ra ang akun ginpili nga piyesa. Pamangkot na kanakun: kamaan ikaw nga excerpt ukon tinipik ria halin sa balaan nga kasulatan, sa sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto? Gusto ko saulohon mo ang bilog nga Kapitolo Trese. Hamak timo kara, bilog nga kapitolo! Abuuu, mas lawid pa sa Desiderata kag sa to-be-or-not-to-be! Daw maisol raad ako ugaring nagpasugot lang man sa urihi bangud malyag man ako ka taas nga grado.

Ano man nga siste nga may bag-o nga pamaagi ang amun maestra nga nadumduman. Mangita kami kuno ka paris kag magbuslanay ka praktis hay ang singkwenta porsyento ka amun final grade depende sa pagdiskurso kang amun paris. Abaw ti nagirinamo ang klase ka pangitaay ka paris. Pangarwa ko pa lang nga semester kato kag wara pa gawa ti nakilala hay halin takun sa probinsya. Ang iban masuud run nga nagkilalahay halin pa sa high school gani sanda man ang nagpinaris-paris. Sa urihi, ang akun nadakpan nga paris pareho ko man nga daw pobre-espiritu halin sa guwa ka siyudad. Lipat ako kon diin nga banwa ka Iloilo pero may bersyon man sanda ka Kinaray-a nga tuhay man sa atun sa Antique. Ti daw mabuut man nga laki sa turuk ko, medyo huruy-un man ugaring daw makasarig ako nga saulohon na gid man ang ana’ng piyesa. Sibuyas-bombay nga pula gid ang imo grado kon malipat ikaw ka mga tinaga sa tunga ka imo’ng pagdiskurso.

Nagkitaay kami tapos klase kag nagkasugot nga maumpisa praktis dayon hay kuno saulo na run ana piyesa. Ti kuon ko, mayad gali, sige abi pamatian ko. Ay sus, ang mga umpisa nga linya wara ko makilal-an nga “Desiderata” run gali. Ay abaw maan lang, daw maugut ako nga daw maluoy man sa akun paris nga dya nga nagatalang-talang kon ano nga mga tinaga ang ana’ng halugan ka hambal kag kon ano ang dapat na hugtun. Wara ako ‘gakuon nga mayad gid takun pero kon mag-amo dya dalagan ka praktis, wara gid ako ti paraabuton nga mayad nga grado.

Nag-agto ako sa amun propesor kag nagreklamo pero ginkun-an na ako nga sigehun lang ka-praktis. Ginsaulo ko gid man ang bilog nga kapitolo trese kang nahauna nga sulat ni San Pablo sa mga taga-Corinto. Taas gid man ang nabaton ko nga grado. Maan kon ano man ang grado nga nabaton kang akun paris pero nalipay man ako hay nadumduman na gid man kon ano nga mga tinaga ang dapat na hugtun ang kon ano man ang dapat na halugan ka hambal.

Bukut para sa tanan ang pagdiskurso ukon paghambal sa tunga. Kon tam-an timo ka huruy-un, ang paghambal sa atubang kang duro tawo daw isara ka makaharadluk nga damgo ukon bangungot. Andut kinahanglan tun-an ukon praktisan ang paghambal sa tunga hay wara man kita pag-ambisyon tanan nga mag-entra sa politika? Bahul nga responsibilidad ang pagtindug kag pagbuhi ka mga tinaga sa publiko. May ginabasa man kita ukon wara, ang pagtindug kag paghambal sa tunga nagaseparar kanatun sa mga tagparamati. Sa atun pagtindug, pag-agto sa tunga kag paghambal, nagahulat ang audience kang atun gid lang limug.

Sa amo dya nga sitwasyon, ikaw nga manughambal ang daw may gahum nga nagadakup sa atensyon kang tagparamati. Pero ang dya nga gahum tam-an kadali nga madura kon ang imo mga ginapangwakal indi mauyonan bangud bukut klaro, galibot-libot, mahinay, ukon kataraka. Tuod indi kita tanan mangin mayor ukon presidente pero sa atun kinabuhi, siguro maabot gid ang tiempo nga kinahanglan magtindug kita, maghambal kag magpautwas kang atun ginabatyag sa kinaraku.

Nenen Geremia-Lachica/Bag-ong Bahit

Lab-as pa sa akun pinsar ang mga pagsukot kang multa sa eskwelahan kauna kon madakpan nga nagahambal kang “dialect” ukon “vernacular”. Mabaskug kato nga ginpatigayon kang gobyerno ang pagtuon kag paghambal kang Iningles. Ang medium of instruction ukon pagtudlo sa tanan nga eskwelahan kato sa bilog nga Pilipinas amo ang English. Daw ginaaningal ko pa ang panumbongon nga: “Speaking in dialect” dara tudlo kanimo kag mudlo mata ka class monitor ukon manuglista ka naga-speaking in dialect. Ini man kapalawid gid ka panumbungon na hay indi man kadiretso run ka Iningles. Ano pa ang iban kato daw nangin apa run lamang kon sa klase. Sinentimos ang pina sa kada tumanduk nga tinaga nga imo mamitlang kag ang kwarta nga natipon ginabakal kang chalk, silhig, floor wax kag coconut husk. Daw wara man ako kabati nga may ginikanan nga nagreklamo kato bangud ang tanan malyag man nga magtuon kag mag-aram ang anda’ng bata kang Ininglis. Kapin pa, ang multa makabulig sugpon sa kinahanglanun kang eskwelahan nga pirmi man ginakabos sa mga garamitun. Atun man kato nabatian ang mga harambalun nga “Inglis kinamatis”, “bamboo English” kag ‘carabao Egnlish” – bukut tadlung nga paghambal ka Ininglis pero may tuyo kag nagatinguha nga mag-Iningles.

Ugaring padayon ang pagtuon ka mga espesyalista sa edukasyon hasta nga anda nasapwan nga mas mayad gali kon ang pagtudlo himuon sa tumanduk nga hambal ukon lengguahe nga ginbahulan kang mga kabataan. Malawid nga gintun-an kag mabaskug nga ginpatigayon kang UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ang Mother tongue-based Multilingual Education (MTMLE). Ang pagpatuman kang MTMLE nahuman sa pagpati kag pagtuon ka mga mangin-aramun sa edukasyon nga mas hapus para sa mga kabataan ang paghangup ka mga konsepto sa eskwelahan kon ang language of instruction ukon pagtudlo nagagamit kang tumanduk nga hambal ukon pulong nga anda’ng namat-an kag ginabahulan. Ang dya’ng MTMLE ginpatuman kang Pilipinas kang nagligad nga tuig. Nanguyus ang tanan sa daw angay pagbaliskad kang paya sa atun edukasyon.

Dumduman ko ang akun pagtuon basa sa Iningles kato nga laban memorization. Sa sobra nga liwan-liwan, tandaan mo ang pahina nga may drawing kang bata nga laki kag bayi nga nagasipal. Bisan wara run ikaw pagturuk sa mga tinaga kag wara nagaproseso kon ano ang nagairingud nga mga letra, nagawaswas run ang baba mo kuno abi ka basa: “This is Manuel, this is Nena. Run Manuel run, run Nena run.” Kaduro man nga mga kanta kag binalaybay ang gintudlo ka mga madre kauna kanamun sa Iningles. Gani daw namag-o gid kato ang akun talinga kang sangka adlaw, nabatian ko ang kanta ka mga bata sa eskwelahan sa tabuk namun. Naman-an ko ang tono pero lain ang mga tinaga:

Tatlo ka pato ang nakita ko
Matambok maniwang palareho
Ugaling ang isa ikog n’ya nagaalsa
Humlad ang pakpak kag magkapa-kapa.

Ang akun natun-an kag ginakanta nga Iningles:

Three little ducks I once saw
Fat one, skinny one walking to and fro
But the one little duck had a feather on his back
He led the others with a quack, quack, quack.

Sa Iningles nga kanta, una anay ang pagtuon kon ano ang “duck” kag maman-an mo nga pato bangud sa drawing ukon picture nga ipakita. Makanta sunod si Sister kag nagapamati lang kami sa tono, dayon nagaharub-harub sunod ka mga tinaga. Ang urihi nga linya laban quack, quack lang mapurotan mo hay nagaguwa nga: “Heer ur de owers wee a quack quack quack”. Bangud sa mga aksyon sa pagkanta, maman-an mo kon ano ang “fat” kag “skinny” nga kon kis-a “thin” man ang ginagamit. Ang masadya amo ang masunod nga linya sa Iningles:

Down by the river they would go
They would wiggle, they would waggle to and fro

Sa amun harub-harub nga pamatian nagaguwa ang ikarwa nga linya: “Daybid wagol, daybid wagol to and fro”. Paglipas ka mga tinuig, kadya ko lang natalupangdan kon daw ano ka dasig ang pagproseso kang utok sa pagkanta ka tatlo ka pato. Daw kirab kang kilat sa langit nga makita mo dayon ang ginatumud kang kanta. Ang utok abtik nga makaangut kang tinaga sa konsepto ukon imahen kang pato nga tatlo ka bilog nga nagakapa-kapa.

Artwork ka Tagsulat.

Pero indi man natun maasi-asi ang pagtudlo kanatun ka Iningles bangud nga nangin mayad man ang bunga kanatun kar-on. Laban nagapasalamat kita sa atun edukasyon kag sa atun dara nga labing importante nga armas sa atun pagpasimpalad sa kalibutan – ang paghambal, pagsulat kag paghangup kang pulong nga Iningles. Pero andut islan pa nanda dya? Ria bangud sa mga pagtuon kag paglantaw kang pagka-“exclusive” kang edukasyon, nga ang edukasyon para lamang sa mga pinili, nga ang edukasyon may dulonan gani ang iban indi makapasakup ukon mahina ang anda’ng pagpasakup.

Ang pagturuk sa atun mother tongue ukon namat-an nga hambal bilang sangka pamaagi sa pagtudlo sa mga nagaumpisa mag-eskwela nga mga kabataan isara ka importante nga lihuk ukon buruhatun. Ang katuyuan amo ang sangka “inclusive” nga edukasyon, ang wara’t pili sa pag-abay kang mga pulong ukon hambal nga tumanduk, mga pulong nga naman-an kang bata halin kang gamay tana. Ginapatihan nga ang pag-usar kang hambal nga ginbahulan kang bata sa panguna nga mga tuig kang pag-eskwela mas makapapag-un kang pundasyon sa pagsulat, pagbasa kag paghangup ka mga konsepto. Labi pa, ang pagtugru ka importansya sa mother tongue isara ka bahul nga tikang agud mapadayon ang mga “dialects” ukon “indigenous languages” sa bilog nga kalibutan. Kon ang sangka hambal ukon pulong kuno ang madura, daw angay man nga napanas ukon nadura ang ria nga kultura kang sangka tribu ukon komunidad. Kon mapag-un ang pundasyon kang bata sa ana’ng hambal, mapasiguro ang kabuhi ka ana’ng namat-an nga pulong kag kang ana’ng kultura nga ginbahulan. Sa ana’ng paghangup kang ana’ng ginhalinan, ginapatihan nga mangin mabakud ang pundasyon ukon harigi kang edukasyon kag hapus run lang ang pagdugang ukon pagsampaw kang duro pa gid nga mga konsepto samtang nagasaka ang bata sa halintang kang pagtuon. Ang ra’ng nanay nga hambal amo ang magaagubay sa nagatubo nga paminsarun kang bata hasta sa ana’ng paghamtung sa pagtuon.

“El Kundiman” (CA 1930) ni Fabian de la Rosa /Pearl of the Orient: Discover Old Philippines / https://www.facebook.com/DiscoverOldPhilippines

“Si Captain Leuenberger, Lisa,” pakilala ni Belinda sa lalaki. “Pareho kamo nga taga-Iloilo.”

Daw tinumbok ang dughan ni Lisa Aldeguer. Nagatindog sa iya atubangan si Captain Osmundo Leuenberger. Mataas kag tiso. Matuod gid nga kapitan ini, siling niya sa iya kaugalingon kag gintan-ay ang iya kamot. Amo man kag magsugod ang sonata—kag tango pa abi. Daw ginadamgo nga nagpabutong sia sa maambong nga kapitan kag magsaot sang pinakamatahom nga tango sang iya kabuhi.

Madamo na nga detalye ang nahibal-an ni Lisa natungod sa lalaki nga ini. Bisan sang una, nga wala sia sing interes, indi mapugngan ang pagladlad sa iya ni Belinda sang mga birtud sang lalaki. Kapitan si Osmundo Leuenberger apang indi sang militarya kundi sang barko, retirado, kwarenta-i-singko kag balo. Wala sing anak. Ano abi kay nagtaliwan ang iya asawa sa una pa lang nga tuig sang ila kasal. Nahulog ini sa bapor kag wala gid makita ang lawas. Moreno si Osmundo Leuenberger apang makita nga kalibogan. Ang iya apoy isa ka Aleman nga nagmersenaryo sa pwersa sang mga Espanyol sa Pilipinas. Wala na ini magpauli sa Alemanya. Sa baylo, nangasawa sia sang isa ka Pilipina kag nagluntad sa Molo sa Iloilo. Ang iya asawa taga-didto.

Nakayuhom si Lisa sa ginsiling ni Belinda nga pareho sila ni Osmundo Leuenberger nga taga-Iloilo. Kon taga-Iloilo gid man si Captain Leuenberger, ngaa karon lang nakatambong sa Kahirup? Ini ang talaksan kon ang isa ka taga-Panay ukon taga-Negros nga nagapuyo sa Manila matuod nga alta sociedad. May katingala si Lisa, apang wala niya ginpamangkot si Belinda.

Ang matuod, ang mga ginikanan ni Lisa ang taga-Iloilo. Sia iya natawo kag nagdako sa Manila. Hat-on gani ang iya paghambal sang Hiligaynon. Daw maayo pa gani ang paghambal niya sang Espanyol. Makapa-Iloilo lamang sia kon may importante nga matabo sa dako nga pamilya sang iya lolo sa Sara, katulad abi sang pagkasal ukon paglubong. Wala gani sia nagakadto didto kon pyesta. Madugay na nga wala sa pulitika ang mga Aldeguer. Sa baylo, may mga Aldeguer nga nagakantakanta kag nagasaotsaot sa entablado, may Aldeguer nga nagabasketbol, may Aldeguer nga promoter sang boksing, may Aldeguer gani nga nag-madre.

Kag ang isa iya ayhan mangin laon.

“Ay, Lisa,” nanghayhay kuno abi ang labutaw nga Belinda. “Ano ang dumdom mo, laon ka na baya. Batona na si Captain Leuenberger agod mahibal-an mo ang himaya. Sin-o bala ang bataon diri sa Manila ang bagay sa imo? May mas gwapo, may mas macho pa bala kay kapitan?”

“Gurang naman,” ang sabat ni Lisa.

“Ano nga gurang? Kwarenta-i-singko lang. Bata pa ina. Ikaw, thirty-four. Bagay gid kamo.”

Masupog mangaluyag si Captain Leuenberger. Ang pamatyag ni Lisa daw nagatiyog ang kalibotan sa sonata sang tango kag sia nagasablay sa mga butkon kag sabak ni Osmundo Leuenberger: mataas, tiso, gwapo, mestiso, karinyoso, manggaranon, kwarenta-i-singko anyos kag byudo.

Wala magsukat ang ila pagsaot sang tango sa Kahirup Ball sa Manila Hotel kag ginkasal si Osmundo Leuenberger kag si Maria Elisa Aldeguer.

PAGKATAPOS SANG ila kasal, duha ka semana sa Hongkong si Kapitan kag Ginang Osmundo Leuenberger. Sa pagbalik nila sa Pilipinas, nagpadayon sila sa Iloilo agod magpuyo sa balay ni Osmundo sa isa ka subdibisyon sa sagwa sang Jaro. Ginsugat sila ni Tyo Salvador—ukon Tyo Badong—sa hulugpaan sa Mandurriao. Si Tyo Badong ang manugtatap sang balay ni Osmundo Leuenberger.

Daan na ang subdibisyon anano pa dalagko ang mga lote kag ang mga balay wala nagailingod. Ang mga balay daw daan na kon ipaanggid sa mga balay sa naandan na nga mga subdibisyon.

Dako ang kakibot kag katingala ni Lisa sang makita niya ang balay sang iya gwapo kag manggaranon kag balo nga bana. Daw naham-ot pa gani sia. Ano abi kay ang balay ni Kapitan Osmundo Leuenberger dagway sang bapor. Abaw, kalaw-ay gid sini! Ang mga bintana matipulon nga daw iya sang mga kamarote sang bapor. Mataas ang ikaduha nga panalgan kag ang balkon didto nahamtang kag katunga gid sang panalgan kadako. Kag sa baylo nga mga tanom ang nagapuni sini, makita ang pila ka salbabida nga nagakabit sa balkon. Tungod sang iya sini pintura nga puti, ang duag sang balay daw iya sang mga pantyon sa sementeryo.

Nakatig-ik si Lisa sang hakwaton sia sang iya bana paggwa gid nila sa kotse agod dal-on sa sulod sang balay. Hugot ang iya paghakos sa liog ni Osmundo agod indi sia magdalus-os sa kaham-ot samtang nagasaka sila sa hagdan pakadto sa ikaduha nga panalgan. Nagtig-ik naman sia sang ibutang sia sang iya bana sing may diutay nga pagpusdak sa kama. Naham-ot gid si Lisa kay ikatlo na ka semana ang ila pag-asawahay apang wala gid magtahaw ang pagkaromantiko sang iya kapitan.

“Ay, salamat nga normal ang hulot nga ini,” siling ni Lisa nga nagakadlaw. “Dumdom ko basi kamarote.”

Wala magsabat ukon magyuhom man si Osmundo. Sa tigaylo, gintum-ok niya ang iya asawa sa higdaan kag hap-an.

Wala na sing iban pa nga tawo sa balay kundi si Tyo Badong. Kag wala gani nagatulog diri kundi sa garahe kaupod ang kotse kag isa ka daan nga motorsiklo. Indi lamang drayber si Tyo Badong kundi kusinero man kag manugtinlo sang bilog na balay nga bapor kag sang palibot. Balo man kuno ini sia, siling ni Osmundo, kag kasubong sang iya amo, wala man sing anak.

Masadya nga gin-ako ni Lisa ang katungdanan sang isa ka kusinera, apang kinahanglan gid nila nga duha ang pag-alagad sang isa ka labandera. Kag kinahanglan nga ini sia isa ka tigulang nga malaw-ay. Amo ina ang siling ni Osmundo.
Indi niya buot nga may labandera. Indi nila kuno kinahanglan ini. Nagkadlaw lamang si Lisa bisan pa nga daw luyag niya magsunggod. Maayo man ang washing machine nga ginbakal ni Osmundo, apang maayo gid ang isa ka labandera bisan ini sia tigulang nga malaw-ay. Buot niya makighambal sa isa ka babaye, indi sa isa ka makina.

ISA KA AGA, nahibal-an dayon si Lisa nga natapos na ang ila honeymoon. Nagsiling si Osmundo nga may laktan sia. Madugaydugay na nga wala niya maatiman ang iya mga negosyo. Makadto sia kuno sa Estancia agod hisayran kon ano na ang nagakatabo sa iya mga punong didto.

Nakibot si Lisa. Apang wala na lang sia magtingog. May kapunongan gali si Osmundo sa Estancia, ngaa wala gid sia magsugid? Buot bala niya kiboton ang iya asawa nga kadako gid man gali ang ginakuhaan sang iya manggad? Nalimotan bala niya nga alagyan ang Sara pakadto sa Estancia? Natingala gid si Lisa nga bisan indi gid man dako nga butang ang pagka-Saranhon sang iya mga ginikanan, mahimo na ini nga kabangdanan agod isugid niya nga may mga punong sia sa Estancia bisan pa nga wala sia sing tuyo nga agdahon ang iya asawa nga updon didto. Kon sa bagay, malayo gid man adto kadtoan bisan masakay sila sa kotse. Apang karon masakay lang kuno ang iya bana sa bus. Mapadul-ong lang sia kay Tyo Badong sa iya kotse sa paradahan sang mga salakyan padulong sa Estancia.

Duha ka adlaw ang nagligad kag magpauli si Osmundo. Kasisidmon na sia mag-abot kag daw lapyo gid. Sang magdulog ang ginasakyan niya nga taksi sa atubangan sang balay nga bapor, yara na nga daan sa ugsaran si Lisa. Mamadlos ang hangin sa bilog nga adlaw kag daw maulan gid pag-abot sang gab-i.

Nasat-oman dayon ni Lisa nga may indi maayo nga natabo sa panglakaton sang iya bana. Wala ini makapamarbas kag gum-os ang panagway bisan wala sing bahid sang yab-ok ang iya buhok, dyaket kag pantalon kag ang iya itom nga bag.
Madamo kuntani ang buot ipamangkot ni Lisa, apang ang mga ini ginhipsan na lamang niya. Hinali nga nangin mahipos si Osmundo kag daw wala sa iya kaugalingon.

Sa nahauna nga higayon, indi mapahamtang si Lisa samtang nagahigda sia sa kilid sang iya bana. Wala magpanyapon ang iya bana kag karon sila nga duha indi makatulog. Daw ginagil-asan si Osmundo. Wala pahuway ang iya liso samtang si Lisa daw natak-an na sa wala pagsabat sang bana sa iya mga pamangkot.

“Ano ang natabo sa imo, Hon?” pamangkot liwat ni Lisa. “Malain bala ang pamatyag mo?”

Wala gihapon magsabat si Osmundo. Nag-igong lamang ini kag magliso atubang sa dingding.

“Nagamasakit ka bala?” may simbog na nga kaakig ang pamatyag ni Lisa. “Ngaa indi ka magsabat?”

Kag ginhikap naman niya ang apipingig ni Osmundo kon bala may hilanat ini. Normal naman ang kainit. Mahinay nga ginbutong ni Lisa ang abaga sang bana. Kabug-at sang iya sini lawas kag wala malingkag ang iya pag-atubang sa dingding. Nahaklo na naman ni Lisa ang daw maaslom nga baho sang bana. Daw wala ini makapaligo kutob sa iya paghalin pakadto sa Estancia. Kag wala gani sia magpanghilam-os sang iya pag-abot. Ano ayhan ang natabo sa iya bana? Indi ini ang lalaki nga iya ginpakaslan.

Amo man kag magdaguob sa malayo. Maulan gid karon nga gab-i. Kag daw nagmadlos pa gid ang hangin.

“Matawag ako sang doktor!” siling ni Lisa kag magbungkaras pakadto sa sala sa nahauna nga panalgan sang balay.

“Indi!” matig-a nga hambal ni Osmundo. Nagbalikid sia apang nakagwa na si Lisa sa hulot.

Madasig man nga nagbalik ini. Wala sia kahibalo kon sin-o nga doktor ang tawgon. Wala sia sing kilala sa bilog nga syudad sang Iloilo kundi ang iya bana kag si Tyo Badong.

“Sin-o ang imo doktor? Ano ang iya number?”

“Wala ako sing masakit,” matig-a pa gid nga sabat sang nagahigda. “Indi ko kinahanglan ang doktor.”

Bumalik si Lisa sa sala kag pangitaon ang direktoryo sang telepono. Yab-okon ini sa idalom sang lamesita nga ginatungtongan sang telepono. Dali-dali sia nga nangita sang doktor sa yellow pages sang direktoryo, bisan sin-o nga doktor. Una niya nga nakita amo si Dr. Felicidad Acosta, apang buot niya lalaki ang iya konsultahon. Ang ikaduha nga ngalan nga iya nabasa amo ang Dr. Clemente Artajo.

Gin-alsa niya ang telepono kag ginduon sa iya dulunggan. Nakibot sia. Patay ang telepono. Binutong niya ang linya. Utod ini. Daw ginbuklas.

Ginpugngan ni Lisa ang iya kahadlok. Nagaisahanon lamang sia kag kinahanglan tadlong ang iya pangisip.
Naghulonghulong sia sa kadak-an sang balay. Karon lang niya natalupangdan nga ang dyaket nga ginsuksok ni Osmundo sang iya pag-abot ginsablay gali sang iya bana sa likod sang isa ka pulungkuan. Ginkuha niya ini agod dal-on sa ila hulot sa iya pagbalik sa ibabaw. Ginkuot niya ang mga bulsa kay basi may ginbutang diri si Osmundo kag nalimotan niya nga kuhaon. Basi mabasa kon labhan ang dyaket. Sa tuo nga bulsa may nakuot sia nga papel.

Ginhumlad niya ang diutay nga papel agod susihon kon ano yadto. Tiket sang Negros Navigation! Kon amo, wala nagpa-Estancia ang iya bana. Nagpa-Bacolod si Osmundo.

Hinadlokan na gid si Lisa sa ibabaw sang iya katingala kag kaakig. Nagbutig ang iya bana. May likom ini nga ginatago niya sa iya asawa. Ano ayhan ang kabangdanan sang iya sini makatilingala nga panghulag halin gid sang iya pag-abot?
Nagbaskog pa gid ang hangin. Pat-od gid nga may bagyo nga nagapadulong. Nagdaguob. Nakauklo si Lisa. Masaka na kuntani sia sang makita niya nga nagadalagan panaog ang iya bana.

Nagmurahag ang mga mata ni Lisa. Daw indi sia makapati sang iya nakita. Nagauniporme ang iya bana sang uniporme nga puti sang kapitan sang barko. Kagahod sang iya sapatos sa mga halintang sang hagdanan.

“Dios ko!” tusngaw ni Lisa kag mag-isol. Nabuhian niya sa salog ang dyaket nga iya nauyatan.

Daw wala nakakita sa iya ang iya bana.

“Jarantilla!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Hinali nga nagbukas ang ganhaan kag nagsulod ang nagauniporme man nga tawo. Nagmurahag pa gid ang mga mata ni Lisa. Si Tyo Badong ang nagsulod. Wala gali makandadohi ang pwertahan kag ayhan madugay na nga nagahulat ang tigulang sa sagwa agod tawgon kon kinahanglanon sang iya agalon.

“Officer,” mando ni Kapitan Leuenberger. “Check the decks.”

“Aye, aye, Sir!” ang sabat sang tigulang.

Si Officer Jarantilla gali si Tyo Badong. Dali-dali ini nga nagsaka. Ginsunod sia ni Osmundo.

Nagahilibion na karon si Lisa. Mga ano ining duha ka lalaki sang balay, mga buang? Gumon na gid ang iya hunahuna. Ano na ining natabo sa iya? Amo bala ini ang nadangatan sang daw indi malapawan nga kalipay kag kakunyag niya sang pamanahon niya ang maambong nga balo?

Nadumdoman niya si Belinda, apang wala sia sing panahon nga basolon sa iya hunahuna ang iya abyan tungod sa nagakatabo subong.

Dali-dali man nga ginsunod niya ang duha ka lalaki. Didto na sila sa balkon nga daw naibabaw nga panalgan sang bapor. Kasanag sang balkon. Kadalagko sang mga bombilya sang suga.

“Honey, please!” singgit ni Lisa. “Ano ang natabo sa imo man?”

Binalikid sia ni Osmundo Leuenberger. Ang mga mata sini nagabaga sa kaakig nga indi matungkad sang iya asawa.

“Maluibon!” singgit man niya. “Wala pulos nga babaye!” Kag ginuyod niya si Lisa pakadto sa bi-bi sang balkon.

“Buhii ako! Tabang, tabang, Tyo Badong!”

Apang wala magpalapit sa ila ang tigulang.

“Tampalasan!” Daw hayop nga nagangurob si Osmundo. “Patyon ko ikaw!”

“My God! Indi! Indi!” Sumiyagit sing malawig si Lisa sang buot na sia itiklod sang iya bana. Nanghawid sia sa barandilya sang balkon nga daw iya sang bapor.

“Patyon ko ikaw. Ihulog ko ikaw sa lawod, maluibon nga babaye!”

Sumiyagit liwat si Lisa. Kag amo man nga nagdaguob sing tuman katunog. Nagdulog si Osmundo sa buot niya himuon sa iya asawa.

“Jarantilla!” singgit niya. “Naglupok ang boiler!”

Humagunos naman ang hangin kag sa kakusog sini, nagkurog ang balay nga bapor.

“Jarantilla!”

Pumalapit si Tyo Badong nga daw matuod nga nagahangos.

“Yes, Sir!”

Binayaan ni Osmundo ang iya asawa kag sinunod ang kalabaon sang pasamano sang balkon samtang ginatan-aw niya ang madabong nga Bermuda grass kag nahapay nga mga kahoykahoy sa idalom.

Nahadlok kag nagahibi nga dumalagan si Lisa agod magbalik sa ila hulot. Apang nagdulog sia sa ganhaan. Buot niya makita kon ano pa gid ang himuon sang iya bana.

“Prepare to abandon ship!” siling ni Osmundo kay Tyo Badong. Kag hinaboy niya ang isa ka salbabida sa tiilan sang tigulang. Wala ini ginpulot ni Tyo Badong.

“Sir,” siling niya. “Indi malunod ang barko. Wala naglupok ang boiler. Daguob ang nabatian mo!”

“Abandon ship!” singgit ni Kapitan Osmundo Leuenberger.

Nagsuksok sia sang isa ka salbabida kag magtindog sing tiso sa bi-bi sang balkon samtang nagahagunos ang hangin kag nagauyog ang balay nga bapor.

“Abandon ship!”

“Sir, Sir,” pakitluoy ni Tyo Badong. “Diri kita sa balay. Wala sing malunod nga bapor. Balay nimo ini. Indi ini bapor!”

Apang wala makabati kag makakita sa iya ang iya agalon. Ayhan, ang nakita ni Osmundo amo ang nagabukal kag nagabuyongbuyong nga tubig sa idalom samtang nagahanot ang bagyo. Kag hinali lang nga ginlakang ni Kapitan Osmundo Leuenberger ang pasamano kag maglumpat.

Nagasinggit nga nagadalagan si Lisa agod tan-awon kon ano ang naabtan sang iya bana sa idalom. Bisan ginbutong sia si Tyo Badong, makadali niya nga nakita ang nagahapaon nga lawas sang iya bana sa madabong nga Bermuda. Nagtabog ang puti man nga kalo sini apang nakita ni Lisa ini sa luyo sang isa ka salbabida.

Kag dungan sila nga nanaog. Nagahagunos gihapon ang hangin samtang ginasabak ni Lisa ang wala nagahulag nga lawas sang iya bana. Ang dughan sang iya uniporme namantsahan sang iya sinuka nga dugo nga nagmantsa man sa manipis nga suot-pangtulog ni Lisa.

“Dios ko! Dios ko!” pisngo ni Lisa, ang iya nawong natangday sa magasrang nga nawong sang wala makapamarbas nga kapitan.

“Mam, karon kahibalo ka na kon sin-o si Sir,” mahinay apang matin-aw nga hambal ni Tyo Badong. “Kon aboton gani sia…”

“Indi na maghambal, Tyo Badong. Nakita ko ang tanan. Dali, dal-on naton sia sa ospital. Tawag ka sang ambulansya. Basi pa—”

“Gin-utod niya ang telepono, Mam. Abaw, sobra na gid ang ginhimo niya karon—”

“Kon amo, pagwaa ang kotse—”

Nagdagondagon nga nagkadto si Tyo Badong sa garahe. Nag-untat na ang paghaguros sang hangin. Nagtinong na ang kalibotan. Gintulok ni Lisa ang nagalapta nga mga salbabida sa ugsaran sang balay, kag sa wala pa sia magtalingison sing mahinay apang tuman ka pait, gintangla niya ang balay nga bapor nga ginlumpatan sang iya bana. Pagkalaw-ay gid sini.

_______________________

Si Sir Leo Deriada kaimaw ang mga manunulat kang rehiyon nga nagakilala ka anang bahul nga nahimo: Isidoro Cruz, John Iremil Teodoro, Pangga Gen. Disyembre 29, 2010. Pagkatapos panyaga sa isa ka restawran sa Syudad sang Iloilo.

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

Halin sa ‘Ballad’ ni Blexbolex via Maria Popova’s BrainPickings / http://www.brainpickings.org/index.php/tag/childrens-books/

Taga-Caridad, Hamtic, Antique kag kadya naga-obra sa Office of the Vice-Chancellor for Planning & Development kang UPV sa Miag-ao, Iloilo. Anang blog: http://linapwahan.wordpress.com

Tam-an ka bingit si Ason. Gusto na nga permi tana ginakaptan kag ginakungkong. Dali lang tana matarugan kun man-an na nga mainit nga palad kang tawo ang nagahikap kana kag indi ang sangka panid nga naog lang. Umpisa kang pagpapurot kana ni tatay, wara run tana ti gana magkaon. Gusto na lang magturog kag maghibi kang tingil tingil. Kis-a nami du lang takluban kang tela para mapatay kag mag untat run ang anang sakripisyo. Kun dar-on namun tana sa gwa, amo man ana sunod sunod sa ayam hay abit na amo dya ang anang nanay. Husto lang tana singhalan kang ayam. Nagahibi lang tana liwat kang tingil tingil. Karuluoy lang si Ason, gamay pa dya katama para mangabuhi nga naga isarahanon.

Kahapon, napatay run si Ason. Kaluoy lang ang anang sitwasyon. Nagabatang dya sa naog, dunglay ang anang ulo, nagakipot ang anang mga mata kag tigdas ang anang lawas. Ginkagat tana kang mga subay nga pula. Wara gid tana nagbuhay sa kalibutan kag wara na gid makita kun ano kanami ang mga taramnan. Kun ano dya ka berde kun Agosto kag kun ano ang pag-ingat na kadya nga daw mga bulawan kung tag-arani kun Enero. Kaluoy lang si Ason, wara na madapgan ang mahamot nga lao kun Hunyo.

Kaluoy man si Ason, wara gid tana makasipal sipal sa mga tinumpok kang inutod kun taggararab sa baryo. Wara gid tana ka saylo-saylo sa mga puno kang kasoy kag bugnay nga pirme may bunga kun tag-irinit. Wara na gid nabatian ang kalas kang tubig sa sapa kada tapos bagyo kag ang huni kang traktora nga naga-ukhal kang mga nagakudol-kudol nga lao kun tagtaranum.

Gintablog namun ang lawas ni Ason sa taramnan agud bisan paano, mangin sara tana sa lugar nga anang ginbayaan dayon. Kaluoy lang tana hay napatay tana dayon. Pero kun pinsaron, mayad run man ra gani hay indi run tana magbahol para lang gulgulan kang liog kag ilangkay sa kapayas kag balunggay imaw kang tanglad para ipadlli sa mga manuggarab kun Marso.

Rest in peace, Ason.

( 411 words)

350.00. Email: brokeback67@yahoo.com

- Genevieve L. Asenjo

Follow Balay Sugidanun on WordPress.com

I-LIKE KAMI SA FACEBOOK

Nangin madinalag-un dyang sangka adlaw nga kahiwatan nga gintigayon ni Dr. Isidoro M. Cruz, Dean kang College of Arts and Sciences kang University of San Agustin kag ang bag-o nga coordinator kang Western Visayas sa National Committee on Literary Arts kang National Commission for Culture and the Arts (NCCA). Ginbuslan na si Dr. Elsie M. Coscolluela kang University of St. La Salle sa Bacolod.

‘Teaching Regional Literature’

‘Alimango sa Bakhawan’ ni Michael Q. Orquejo. Sangka flash animation sa Kinaray-a nga may lubad sa Ingles. Sangka produksyon kang Balay Sugidanun.

May Introduksiyon ni MERLIE ALUNAN /May aman nga mga binalaybay nga ginlubad sa Sinibwano/Ginbalhag kang University of San Agustin: Iloilo City, 2014

John Iremil E. Teodoro

Mga partisipante. Ikarwa sa unahan, si Dean Isidoro M. Cruz.

Apat ka henerasyon kang mga manunulat sa Panay. Sa likod: Sir Gibraltar, Rey Salem, Alice Tan Gonzales, Ma. Luisa Defante Gibraltar, Gil Montinola. Gapungko: Gen Asenjo, Sir Leoncio Deriada. Sa Unahan: Early Sol Gadong, Noel de Leon.

Nakaimaw man natun ang iban pa nga mga manunulat kang rehiyon parehas nanday Norman Darap, Jesus Insilada, kag Agnes Espano.

Kang hapon, nagpadayon ang training seminar sa presentasyon sa pagtudlo sa Filipino ni Prof. Teodoro. Ginpakilala na ang sangka estratehiya kang pagbasa nga ginatawag eko-kritisismo. Ginsundan dya ni Dr. Isidoro Cruz sa pagtudlo sa Ingles, partikular sa paggamit kang metodo nga deconstruction.

Libre ang training seminar. Sobra 80 ang nag-abot nga mga partisipante halin sa nagkalain-lain nga eskwelahan sa syudad kag probinsya kang Iloilo. Nakabaton sanda kang kit kang sertipiko.