KAHIRUPAN 2019 kang mga Manunulat nga Antikenyo, Manunulat nga Kinaray-a sa Bantugan Panulatan Kinaray-a | Agosto 25, 2019 | San Pedro, San Jose, Antique |Halin sa Wala: Francis Pinggoy, Diana Lampasa, Cheska Copias, Genaro Gojo Cruz, John Iremil Teodoro, Genevieve Asenjo, Jelyn Alentajan, Jose Edison Tondares, Meg Gindap. Sa Likod Halin sa Wala: Reyson Samulde, Franz Garrion, Rommil Magdato, Kenred Alentajan, Billy June Alvarez, Danny Misajon, Julbert Paloma, Macky Torrechilla, kag Marvin Casalan. Litrato: Cor Marie Abando
Ang KAHIRUPAN BANTUGAN SA PAGSULAT SA KINARAY-A Bilang Pagpadayon, Kag ang Bukid Aliwliw & Suba kang Dao sa Akon Pensar
NAKAHIG sa binit ang aton tumandok nga mga pulong sa malawid nga istorya kang pangginahum kang mga pangayaw sa aton pungsod. Daw parehas bala ka paryente naton nga taga-bukid. Madulhog-tukad pa, subay sa suba antes makatamwa para sa habal-habal ukon traysikul pasulod sa baryo hasta pa-banwa. Sa kada agto sa inyo balay, mangalihid, rugto sa gawang sa kusina masulod. Hay mayha maglubas sa mayor nga gawang. Bisan pa, ukon ilabi na gid gani, kon may bitbit nga bulig kang saging, manok Bisaya, kamote, kag kon ano pa sa saku.
NANGIN amo kadya ang Kinaray-a. Pulong kang mga buki(taga-bukid) sa panan-awan kang mga taga-banwa kag siyudad, ang sentro kang komersyo, nga buut pa hambalon, sa diin saku ang bayluhanay kang mga produkto halin sa nagkalain-lain nga lugar. Kag man-an naton nga sa dyang pagsinarayo, bukon lang mga produkto ang nagakitaay-bayluhanay kundi mga pulong man kag kultura: pamensaron kag pagginawi. Kon amo, kon pirme ikaw sa merkado (hal. kadya ang mall), mas may pinanilagan ikaw. May pangkalibutan sa kalibutan. Te kon rayu timo kag wara pa it paramasahe, mas na-preserba mo ang imong pagka-tumandok. Hal. sa imong panghambal nga daw gabinalaybay kag gahurubaton. Sa mga saut kag kanta kag duro nga istorya kang kamal-aman kag ginahutik kanimo kang palibot. Sa pag-abot kang panahon nga naka-biyahe ikaw sa bahul nga banwa hasta sa syudad, amo dya kang nasapwan mo ang kaugalingon nga buki. Kag namayha ikaw sa imong kaugalingon kag ginhalinan: sa taramnan, sa suba, sa mga bagay nga naangut sa lupa – sa paghambal sa Kinaray-a.
ISARA lang dya sa aton trauma. Tuod dya para sa tanan nga tumandok nga pulong (mother tongue) sa Filipinas kag sa mga rehiyon sa bilog nga kalibutan nga ginkolonisa kang mga Espanyol, British, French, Dutch, kag Amerikano. Pero buhi ang tinaga. Kon amo, nagabag-o. Sa padayon nga pagkiritaay-samo kang mga grupo kang tawo bangod sa kolonisasyon-rebolusyon hasta sa pagbalay kang mga moderno kag hilway (kuno) nga mga nasyon pagkatapos kang Ikarwa nga Giyera Pangkalibutan (WWII) – post 1945 – dungan sa pag-ugwad kang siyensya kag teknolohiya, nangin madali kag madasig ang pagbayluhanay. Nabun-ag ang duro nga bag-o nga mga pulong; hybrid – daw kambang nga kanding: ang American English abi nga natun-an naton kag ang mga bata na kadya parehas ka aton Filipino English hasta sa Taglish; ang Singlish kang Singapore halin sa British English, kag ang Creole nga kambang nga French ukon kang iba pa nga pulong sa Europa nga nangin pulong kang mga itum nga tawo nga nangin uripon nanda, ilabi na sa Caribbean.
BANGOD rugya, kag sa indi mapunggan nga padayon nga pagkiritaay-bungguanay kang mga kultura, wara run it puraw nga pulong (Sa Ingles, may World Englishes run. Indi ikaw maghinambog nga sagad ikaw rugya mag-Ingles hay posible gid nga pag-agto mo sa New York City ukon sa Tokyo ukon sa Paris, indi man kamo lagi mag-intindihanay.). Luwas lang – siguro – sa mga tumandok nga komunidad nga rugto sa putok-putukan ka mga bukid. Amo nga kon kauna buki sanda, abaw kadya, duro ang gusto mag-agto para makita sanda, matun-an, mahimuan ka dokumentaryo-pelikula — mapakilala sa mas malapad nga kalibutan ukon makuwartahan. Parehas lang man dya sa kaso kang mga lusong kag hal-o, baul – sa mga bagay kag butang nga kinauna – nga kadya mahal run kag ginabansagan nga vintage, heritage, heirloom. Hay, galaway ako mamensar kang ginataan nga igi sa gabi.
[Rugya ang linagpang nga manok Bisaya nga ginraha-pakita kanamon ni Dondon Alera.]
PERO hay buhay run may radyo. Kag paano mo mapunggan ang mga bata sa pagdulhog pa-banwa-pa-syudad? Labaw sa tanan, kon gin-agaw kauna kang mga prayle ang mga lupa kag suba kang tumandok, hasta man kadya kang mga “developer” nga gobyerno pa mismo ang nagatigayon. Amo nga ginapahalin sanda. Ginapatay. Militarisasyon para masudlan kang mga negosyo nga foreign-funded. Bakwit ang imahen kang duro nga mga tumandok kanatun. Te, kon wara run ikaw sa imong lupa kag kasiringan, ano pa ang imong pangkalibutan? Makasug-alaw ikaw kang mga bag-o nga tinaga. Matuon kang bag-o nga pulong para sa imong kabuhi. Sa panahon kag padayon nga pakigsimpon, ang pagkalipat. Ilabi na kon hina imong buut kag traumatic ang imong mga inagihan angot sa pulong, sa imong etnisidad kag identidad.
AMO nga ang pagsulat sa Kinaray-a sangka pagbulong kang aton kaugalingon sa mga paghikay kag pagpauripon nga aton ginaagyan, indi lamang sa mga pangayaw kundi sa mga pareho mismo naton nga Filipino.
NASUG-ALAW ko si David Grossman, manunulat nga Israeli. Hebrew anang tumandok nga pulong. Sa dyang pulong tana gasulat. Nalubad sa Ingles ang anang nobela amo nga nabasa ko bilang The Book of Intimate Grammar(1991). Ang anang bida nga tin-edyer, si Aron Kleinfeld, lider sa andang barkada sa imol nga bahin kang Jerusalem diin duro man nagtiriripon nga mga bakwit halin sa Eastern Europe bangod sa giyera kag pagkabaw-ing ka andang lupa. Bakwit halin sa Poland anang tatay. Rugya sa Jerusalem, nagaaway man ang Israel kag Palestine. Ang pagkaguba sa bilog nga palibot ni Aron. Kag si Aron, kon sa aton pa, pitlaun kag arikutoy nga bata. Ano nga kasakit ang mabuhi bilang si Aron Kleinfeld! Amo nga naghimo tana ka kaugalingon nga kaluwasan. Kag dya, wara it iba, kundi sa pulong. Kada adlaw, nagatipon tana ka mga tinaga nga Hebrew. Naghimo tana ka “hospital of sick words”. Ang pagdumdom rugya bilang pagbulong kadyang mga Hebrew nga tinaga mismo, nga nagakadura run bangod sa globalisasyon kag patarasak nga paggamit rugya kang mass media. Sa amo nga paagi, ginapaayad na man anang kaugalingon: nalibon tana sa dyang kalibutan, nga masubu man, nangin darangpan na sa magamo kag mapintas nga palibot.
“PAGBULALO,” hambal ni Nay Thelma, 62, kang Bari, Sibalom. Amo dya ang Kinaray-a sa glazing ukon pagpahining kang nadihon nga kalan, koron, misetera, ukon ano pa man nga na-pagba: ang pagraha kang naporma nga lupa sa sulod kang isara kag tunga sa oras.
Ang mga alima ni Nay Thelma nga nagaporma kang hanunuo nga lupa. Litrato ni Pangga Gen
“ALIPARUK,” hambal ni Ed, sa galupad nga pisik kang kalayo. Si Ed amo si Jose Edison Tondares, sagad nga manunulat naton sa Kinaray-a kag nagapamuno kadya kang Research, Planning & Development Office kang Saint Anthony’s College (SAC). Sa kasiringan kami kang hirimuan kang binangon sa Brgy. Odiongan, una nga baryo kang Sibalom halin sa San Jose. Panday puthaw tawag pa rugya ni Ed. Si Manong Barnie Emanel ang manug-binangon nga nagpakita kanamon kang proseso sa kon paano ginabaylo kang kalayo kag pagpukpok kang maso ang mga napurot nga tingga, metal, salsalon, para mangin lantip, karit, kutsiyo, talibong, kag duro pa.
Ang mga binangon kag karit kang Odiongan, Sibalom |Litrato ni Pangga Gen
DARWA dya sa mga aktibidad kang Bantugan sa Panulatan Kinaray-a, kahirupan (fellowship) kang mga manunulat sa Kinaray-a para sa pagpadayon pagsulat. Sa pagbisita sa parehas kadya nga mga lugar diin padayon ginabuhi ang aton tumandok nga kinaiya sa parangabuhian (gabalik kadya, kag ginatawag nanda nga artisan/artisanal nga buut hambalon, himo sa/kang mga alima parehas kang pagburda, panahi, tubok, kag mahal dya sa mga shop nga gabaligya), nakasulod kami sa tabungos ka amon utok ka bag-o nga mga tinaga. Parehas kay Aron Kleinfeld, mahuptan namon sa amon panulatan. Sa pagbasa ninyo, mapasa sa mga sunod nga henerasyon.
MADINALAG-UN nga nahiwat ang Bantugan sa pagbuligay kang SAC, Dept. of Literature, College of Liberal Arts kang De La Salle University sa Manila, University of Antique (UA), Balay Sugidanun kag Kasingkasing Press katung Agosto 23-25, 2019 sa St. John Mary Vianney Pastoral Center sa Brgy. San Pedro, San Jose. Sa likod dya kang St. Peter’s Seminary kag ginadumara kang Orantes Sisters of the Assumption. Gabunuk ang uran sa samtang nagapamati sa mga lektyur sa pagsulat kang binalaybay, sugidanun, panaysayon (essay) kag sugidanun pangbata ang mga kahirup, ukon nagabayluhanay kang pagbasa kang nasumite nanda nga mga obra para dugang mapanami. Baidan ang Bantugan. Libre dya. Hasta sa namanit nga pagkaon halin aga hasta gabii. Amo man ang mga libro.
SALAMAT sa akon mga kaimaw. Kilalahon naton ang aton mga sagad kag maalwan nga manunulat sa Kinaray-a: John Iremil Teodoro, Jose Edison Tondares, Jelyn Alentajan. Amo man ang mga kahirup nga sanday Kendred Alentajan, Billy June Alvares, Marvin Casalan, Jubelea Cheska Copias, Franz Garrion, Meg Ann Gindap, Joery Hermoso, Diana Rose Lampasa, Rommil Magdato, Danny Misajon, Julbert Paloma, Mary Francis Pinggoy, James Rubino, Jr., Reyson Samulde, kag Macky Torrechilla. Nangin guest panelist kag lecturer ang bantog nga manunulat sa Filipino kang sugidanun pangbata kag manunudlo sa DLSU nga si Genaro Gojo Cruz.
MAY giya run kita sa pagsulat sa Kinaray-a. Dya ang Taramdan sa Lantipulong Kinaray-a kang SAC. Para sa dugang nga kaaram, sarang man mabisita ang pahina sa Facebook nga Ang Kalibutan Karay-a.
ANG kahirupan ginhiwat bilang pagpreparar sa mga bag-o nga henerasyon kang manunulat sa Ikarwa nga Bantugan sa Panulatan Kinaray-a. Bukas run dyang paindis-indis sa pagsulat kag ginahulat namon kamo.
RUGTO, rugya, sa hardin sa museo kang atun handumanan, handurawan, handum, ang hapulas kang mga tinaga parehas kang “palangga ko ikaw”. Amo man, kag bisan pa ang paghibi bangod daw nagbaliskad ang atay sa presyo kang paray kadya, kag ang uyug kang mga abaga indi lamang sa kasubu kundi ugut —- sa Kinaray-a labi mapautwas ang mga butang nga nagapabilin matuod kag marahalon kanaton.
SA BALAY namon sa bukid kang Dao, tupad gid namon ang Bukid Aliwliw. Galusut ang akun panuruk sa bintana, kamang sa taramnanan hasta magsaka sa atup ka mga balay nga gaurulhot sa banglid pasaka hasta sa nabilin gatindog nga radar sa Aliwliw. Duro ang istorya katung nagasindaraga ako parte rugya. Surulaton ko pa dya.
Ang ralantawun sa atubang ka amon balay kang tag-irinit. Sa rayu, ang Bukid Aliwliw. Litrato ni Pangga Gen
KAG ang Suba kang Dao tana bay? Ano nga mga istorya ang ginahuptan kadya?
Sakaun ko ang Bukid Aliwliw kag subayon ang Suba kang Dao, kaimaw kamo sa pensar kag dughan.
Sa gihapon,
Pangga Gen